بررسی مهدویت در لغت و اصطلاح

شهریور ۱۱, ۱۴۰۲

زمان تقریبی مطالعه 8 دقیقه

مهدویت، عنوانی است که شامل تمام موضوعات مرتبط با حضرت مهدی( علیه السلام ) می‌شود. از غیبت و انتظار و ظهور گرفته تا تمام ما منتظران شیعه! شیعه‌ای که خود را معتقد به ایشان می‌داند و در عصر غیبت مشتاقانه منتظر ظهور منجی موعود است. بنابراین توضیح و توصیف واژه« مهدویت » از عهده یک یا چند کلمه و جمله بر نمی‌آید، کتاب های بسیاری نیاز است تا به توصیف کامل این کلمه بپردازد. در مقالات پیشین به مهدویت از منظر آیات قرآن پرداختیم، حال برای آشنایی با معنی و مفهوم مهدویت هم در لغت و هم در اصطلاح، ما را همراهی کنید.

مهدویت در لغت و اصطلاح

مهدویت در لغت

واژه مهدویت، مصدر جعلیست که با افزودن تای تأنیث به( اسم+ی نسبت) ساخته شده است. اسم از هر نوعی که باشد، اعم از اسم فاعل و اسم مفعول و …در معنای مصدر جعلی مؤثر است و آن را به خود معطوف می‌کند. از این رو، می‌توان واژه مهدویت را از لحاظ لغوی به معنی« مهدی بودن » دانست. اما چون خود واژه« مهدی »، اسم مفعول و به معنای هدایت شده است، معنای مهدویت را به سوی« راه یافته بودن» سوق خواهد داد. البته در اصل، واژه« مهدویت» از زبان عربی گرفته شده و از ریشه( هَدَیَ ) ساخته شده است. اضافه شدن تای تأنیث به کلمه« مهدوی » که معنی مربوط بودن به مهدی را می‌دهد، مثل کلمه رضوی و حسینی، تمام چیزهایی را که به مهدی( علیه السلام ) مربوط می‌شود، در بر می‌گیرد.

واژه مهدی در تاریخ

با توجه به معنای واژه مهدی یعنی هدایت شده، مسلمانان صدر اسلام این واژه را علاوه بر معنای واقعی آن، برای بزرگداشت کسانی که مورد تحسین قرار می گرفتند و به درجات عالی ایمان می‌رسیدند نیز به کار می‌بردند. به عنوان مثال، بارها این واژه را در مورد رسول گرامی اسلام( صلوات الله علیه ) و امام حسین( علیه السلام ) و حتی اصحاب نزدیک پیامبر و نیز خلفای راشدین، به کار برده‌اند. به گفته پامله راجکوسکی( نویسنده کتاب تاریخ ساربانان افغان در استرالیا )، کعب بن ماتح بن الحمیری، که یک یهودی اهل یمن بود و در زمان عمر بن خطاب زندگی می‌کرد و تا زمان حکومت عثمان در مدینه بود، اولین کسی بود که واژه« مهدی » را به معنای منجی به کار برد.

اما به طور کلی، واژه مهدی، در معنای گفته شده، شمول عام دارد و می‌تواند به هر کسی که مورد هدایت خاص خداوند قرار گرفته، اطلاق شود. بر این اساس، به کار بردن لفظ مهدی برای همه انبیا و ائمه معصومین( علیهم السلام ) و حتی مؤمنین واقعی که به فیض معرفت الهی نائل شده‌اند، جایز است زیرا به یقین که همگی آنها هدایت شده بوده‌اند. اما دلالت عام یک کلمه بر نمونه‌های کثیر، به دلالت خاص آن به یک موضوع مشخص لطمه‌ای وارد نمی‌کند زیرا بر همگان واضح و مبرهن است که مراد از لفظ « مهدی » که پیامبر اکرم( صلی الله علیه و آله و سلم ) به آن اشاره فرمودند، دوازدهمین امام و حجت الهی است و رسول الله به طور اخص، به معرفی ایشان پرداخته‌اند:

«المهدیُ من ولدی، اسمهُ اسمی و کنیتهُ کنیتی…» مهدی از فرزندان من است، اسمش اسم من و کنیه‌اش کنیه من است.[۱]
« اگر از عمر دنیا جز یک روز نماند، خداوند آن روز را آنقدر طولانی خواهد کرد که مهدی ظهور کند.[۲]
صحیح ابن ماجه به نقل از رسول خدا( صلوات الله ): « مهدی از ما اهل بیت است. خداوند امور او را در یک شب اصلاح خواهد فرمود».[۳]

بررسی مهدویت در لغت و اصطلاح

بنابراین نسبت دادن این واژه خاص جز به چهاردهمین معصوم که همانا نهمین فرزند امام حسین( علیه السلام) و فرزند غایب امام یازدهم، امام حسن عسکری( علیه السلام ) می‌باشد، در معنی منجی موعود، کاری ناصواب است. طبق احادیث و روایات ذکر شده، پیامبر اسلام( صلوات الله ) و ائمه اطهار( علیهم السلام ) بارها و به تأکید بر دلالت نام مهدی( عجل الله ) بر دوازدهمین حجت خدا بر روی زمین اشاره کرده‌اند. بنابراین، کاربرد واژه« مهدویت » برای غیر ایشان منتفی خواهد بود.

« مهدی»، پر بسامدترین لقب امام دوازدهم شیعیان است که« هدایت شده » معنی شده است. در بیان وجه تسمیه ایشان به این نام، از امام صادق( علیه السلام ) منقول است که:« او را مهدی نامیده‌اند چون به تمام امور پنهان هدایت می‌‌شود».[۴]

البته هدایت شده، اسم مفعول است اما گاهی در معنای فاعلی ( هدایت کننده ) هم ترجمه شده است. امام صادق( علیه السلام ) در روایت دیگری که در پاسخ به ابو سعید خراسانی( محدث امامی و از راویان امام رضا( علیه السلام ) که درباره علت نامگذاری ایشان به نام شریف « مهدی » سؤال کرده بود، فرمودند:« چون مردم را به هر امر پنهانی هدایت می‌کند».[۵]

بررسی مفهوم هدایت در واژه مهدی و مهدویت

مسلماً کسی که زمین و زمان، به آمدنش بشارت داده شده‌اند و مهدی بودنش بارها از سوی پیامبر و امامان و بزرگان دین تأکید شده، کسی است که هم هدایت شده و هم هدایت کننده است. اما گفتیم که تفاوت ایشان با سایر« مهدی » ها این است که ایشان به امور پنهانی هدایت شده وهدایت خواهد کرد اما این امور پنهانی چیست که «مهدی» را متمایز می نماید؟ مفسرین و عالمان شیعه در این مورد نظرات گوناگونی ارائه کرده اند که به ذکر چند مورد اکتفا می کنیم:

آیت الله صافی گلپایگانی در تفسیر و توضیح این امر اینگونه بیان کرده اند: « حضرت مهدی (علیه السلام) مردم را با حقیقت های مخفی دین آشنا خواهند کرد. رسول خدا ( صلوات الله) در این مورد فرمودند: « مهدی، دوازدهمین فرزندم از دیده ها نهان خواهد شد و به چشم هیچ کس دیده نخواهد شد. در دوران غیبت، وقایع سختی رخ خواهد داد. بر اثر زیاد شدن طول دوره غیبت زمانی فرا خواهد رسید که از اسلام جز نامی باقی نخواهد ماند و از قرآن جز خطی. در آن هنگام، خداوند به او اجازه قیام خواهد داد. سپس به وسیله او اسلام زنده خواهد شد». [۶]
علامه مجلسی این موضوع را از دیدگاه دیگری تبیین نموده اند: حضرت مهدی( علیه السلام) جهت اقامه برهان برای سایر ادیان الهی و پیروان آنها، کتاب های آسمانی ( تورات و انجیل و زبور و…) تحریف نشده را از مخفیگاه ( غاری در انطاکیه) خارج کرده و به آنها نشان خواهد داد. [۷] این نوع هدایتِ جهان شمول و فراگیر، مختص مهدی ( علیه السلام) است و سایر پیشوایان چنین هدایتی نداشته اند.
شیخ حر عاملی در این باره اینگونه نظر داده اند که : حضرت مهدی ( علیه السلام) مردمان را در یافتن گمشده هایشان یاری می رساند و در تمام زمینه ها اعم از دین و اقتصاد و سیاست و فرهنگ و… ناصر آنها خواهد بود. امام صادق ( علیه السلام) در این باره می فرمایند:« او را «مهدی» می نامند، چون مردم را به گمشده هایشان رهنمون خواهد بود».[۸]

نکته

مراد از تفسیر شیخ حر عاملی، تنزل هدایت و مهدی بودنِ حضرت قائم(عج)، به امور دنیوی نیست. به گفته علامه طباطبایی، شأن هر امام، هدایت انسان هاست و این، هدایت به امر است. اما، وسعت مُلک و فرمانروایی مهدی( علیه السلام) و گستره هدایت گری ایشان به حدی است که حتی ذخایر و گنجینه های اعماق زمین را نیز شامل خواهد شد. [۹]

مهدویت در اصطلاح

مهدویت در اصطلاح یعنی هرگونه عقیده و رفتار و گفتار و منشی که منتسب به حضرت مهدی ( علیه السلام) باشد. به عبارت بهتر، باور به وجود حضرت مهدی ( عج) و یقین به وجود منجی موعود. بر این اساس، خط مشی مهدوی، متفاوت خواهد بود با مسیری که همگان، رهرو آنند و مسیری که به نشان حجت خداوند مزین شده است، فارغ از بدعهدی و بد‌فهمی و رذایل مردود انسانی است. به عبارت بهتر، فرهنگ مهدوی، مجموعه ای از قوانین و خط مشی هاست که شیعیان را به صراط مستقیم فرا می خواند و راه و رسم انتظار را به آنان می آموزد. مهدویت، دانشگاهی است که تجلی ایمان شیعه را در آیینه انتظار رقم می زند. اندیشه ای سبز، که با وجود غیبت طولانی امام عصر( علیه السلام )، طراوت بوستان امامت و ولایت را دوچندان کرده، روح و جان تشیع را جلا بخشیده است.

بررسی مهدویت در لغت و اصطلاح

مهدویت در سایر ادیان

البته، اصطلاح مهدویت که باور به ظهور یک نجات بخشِ موعود است، مختص شیعیان نیست و در سایر ادیان و مذاهب هم، نمود دارد و تنها تفاوت میان آنها، در نحوه ظهور و هدایت موعود است. دراین میان فقط شیعه، منتظر منجی موعود با نام « مهدی» (علیه السلام) است که یقیناً او را از نسل پیامبر ( صلی الله علیه و اله و سلم) و سلاله امیر المؤمنین علی (علیه السلام) و حضرت فاطمه ( سلام الله علیها) می داند. او فرزند یازدهمین امام شیعیان، امام حسن عسکری (علیه السلام) است و به دلیل نام مبارک مهدی، این فرهنگ و اندیشه، به نام« مهدویت» شکل گرفته است. اما در سایر ادیان، به نامِ اندیشه موعود گرایی، معتبر است. موعودی که روزی خواهد آمد و جهان را از مصائبی که در آن غرق شده نجات خواهد داد.

در یهودیت، نام منجی موعود «ماشیح» است.
در مسیحیت گروهی«عیسی مسیح(پسر خدا)» را موعود می دانند و گروهی « فارقلیط» را منجی موعود می دانند.
در دین هندو «کالکا» موعود معرفی شده است.
در آیین بودایی« میتریا» نجات بخش موعود است.
در دین زرتشت« سوشیانس» را موعود می دانند.

البته این تنها وعده ادیان به آمدن موعود نبوده و نیست. مسئله وعده به آمدن منجی و موعود، در تاریخ ادیان، سابقه ای دیرینه دارد. بارها و بارها پیش آمده است که پیامبران پیشین، آمدن پیامبر بعد از خود و مصلح و منجی دیگری را به مردم خود وعده داده اند. این امر، در مورد پیامبران بزرگ هم صادق بوده و به همین دلیل ، امت ها با مفهوم انتظار برای ظهور منجی موعود آشنا بوده اند چنانچه حضرت موسی ( علیه السلام)، آمدن حضرت عیسی ( روح الله)، را با نام « مسیح» بشارت داده بود. از این رو مردم قوم یهود، همواره در انتظار ظهور مسیح بوده اند.[۱۰]

حضرت عیسی(علیه السلام) نیز، بارها امت خود را به ظهور « احمد» بشارت داده بود و بدین گونه پیروان آیین مسیحیت، انتظار موعود را می کشند. در قرآن کریم نیز به این موضوع اشاره شده است، چنانچه در سوره صف در این مورد آمده است:« و اذ قالَ عیسی ابن مریمَ یا بنی اسرائیل انی رسولُ الله الیکم مصدقاً لما بین یدی من التوراتِ و مبشراً برسول یأتی من بعدی اسمهُ احمد فلما جائهم باالبینات قالوا هذا سحرٌ مبین» و زمانی که عیسی پسر مریم گفت: ای بنی اسرائیل من فرستاده خداوند به سوی شما هستم و تورات را که پیش از من آمده قبول دارم و بشارت می دهم شما را به آمدن رسولی که پس از من خواهد آمد و اسمش« احمد» است اما زمانی که او آمد با دلایل آشکار، گفتند این سحری آشکار است. با توجه به مطالب ذکر شده، یقین حاصل می شود که بحث مهدویت موضوع بی سابقه وجدیدی نیست. اعتقاد به آمدن یک منجی که برای برپایی عدالت قیام خواهد کرد، سابقه ای کهن دارد و از دیرباز آرزوی هر انسان حقیقت طلب و عدالت خواهی است. تنها تفاوت آن با سایر موعودها، مهدی بودن آن است. هادیِ هدایت شده ای از نسل محمد( صلوات الله) که بیعت هیچ طاغوتی بر ذمه اش نیست و آزاد و سبکبال قیام خواهد کرد و حکومت عدل را برپا خواهد نمود.

سخن پایانی

خلاصه و حقیقت « مهدویت»، برایند تمام آرمان های نیک بشری است که در وجود مبارک قائم( علیه السلام) متجلی خواهد شد و مهدویت، به سان کشتی نوح، مهدی باوران را از دریای پر تلاطم زمان و فتنه های آن، عبور خواهد داد تا در عصر ظهور، به سلامت بر ساحل امن حقیقت و عدالت بنشاند. اما، آنچه در این عصر پر ابتلای غیبت ، جلیقه نجات مسافران این دریا خواهد بود، پایبندی به فرهنگ انتظار و رعایت آداب « مهدویت» خواهد بود. حب مهدی، انتظار مهدی، خشنودی مهدی و… و همه اعمالی که آرمان شهر اسلام و مدینه فاضله ی پس از ظهور را تداعی خواهد کرد.