مهدویت از منظر آیات قرآن

هر کس بمیرد و امام زمانش را نشناسد، به مرگ جاهلی مرده است ». شناخت امام زمان(علیه السلام) و معرفت بر وجود شریف آن حضرت، از واجبات فرهنگ مهدویت است. اما شناخت امام غایب دشواری و شبهات بسیاری خواهد داشت. برای عبور از سدِ این دشواری‌ها و موانع، به اوامر پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) که در حدیث ثقلین آمده است، گوش فرا داده، به قرآن و عترت تمسک می جوییم تا با این مصابیح، صراط مستقیم را بیابیم. در این مقاله، به بررسی موضوع مهدویت از منظر آیات قرآن خواهیم پرداخت. لطفاً تا انتهای مقاله با ما همراه باشید.

 « من مات و لم یعرف امام زمانه مات میته جاهلیه »

چرایی استفاده از قرآن در مهدویت

قرآن، کتاب آسمانی مسلمانان است و بی تردید، ریشه همه مفاهیم دینی و اعتقادی، از قرآن نشأت گرفته است. معجزه ای از رسول گرامی اسلام، حضرت محمد( صلوات الله علیه) که به وسیله فرشته وحی(جبرئیل امین) از جانب خداوند به ایشان نازل شد. از هر باطلی مبرا بوده و هیچ مسئله ی بی پاسخی در آن نمانده است. کتابی برای همه اعصار است. کتابی که از سرنوشت و تاریخ پیامبران و امتهای پیشین گرفته تا اتفاقات روز قیامت و نفخ صور و معاد، در آن توصیف شده است. کتابی فرا زمانی و فرا مکانی که قرار گرفتن در زمان و مکانِ خاص، هیچ محدودیتی در آموزه‌های آن ایجاد نمی‌کند.

کتابی که به خلاصه و تفصیل درباره تمام موضوعات مورد نیاز جوامع بشری سخن گفته است، چگونه ممکن است که درباره قیام جهانی منجی موعود و حجت الهیِ مورد بشارتِ پیامبر اکرم( صلی الله علیه و آله و سلم) سکوت کرده باشد؟؟ به یقین که چنین نیست و آیات روشنی درباره قیام بزرگ حضرت بقیه الله و حکومت عدالت محور آن حضرت، در سرتاسر این کتاب روشنگر به منظور تبیین مسئله ولایت و ظهور آمده است. دینی که کاملترین ادیان الهی است و پیامبری که خاتم الانبیاست و کتابی که کامل تربن کتب آسمانی معرفی شده، همگی بشارت ظهور موعودی را داده‌اند که با قیامش ریشه ظلم و تباهی را خواهد خشکاند و درخت عدالت را در سرتاسر گیتی خواهد نشاند.

در عصر غیبت و در دورانی که امت اسلام، از فیض وجود مبارک پیامبر اکرم( صلی الله علیه و آله و سلم) و ائمه اطهار( علیهم السلام) محروم است، چه مرجعی بهتر از قرآن؟ چه سندی محکم‌تر از قرآن؟ یقیناً در این عصر غیبت که شیعه از دیدار امام عصر خویش محروم است، برای حصول معرفت به وجود شریف ایشان و چگونگی قیام برحق آن حضرت، مراجعه به قرآن کریم و بهره‌مندی از آیات روشنی بخش آن، بهترین راه و مطمئن ترین روش است. از این رو، در این مقاله به سراغ آیاتی که پیرامون « مهدویت » نازل شده اند خواهیم رفت.

 مهدویت در آیات قرآن

در قرآن کریم، نزدیک به ۳۲۰ آیه و به روایتی ۵۰۰ آیه در رابطه با مهدویت آمده است که به تبیین موضوع مهدویت و سیر جهان به سمت ظهور پرداخته و آن را به تصویر کشیده است. بررسی و تفسیر این آیات و تطبیق آنها با احادیث مرتبط که از زبان پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) و امامان معصوم(علیهم السلام) روایت شده، نشان می‌دهد که این آیات با وجود اینکه همگی حول محور موضوع مهدویت هستند، اما از زوایای مختلفی به این موضوع پرداخته‌اند. گویی این موضوع، جهانی چند بعدی است که خداوند متعال در آیات قرآن به تفکیک، تمام ابعاد آن را بررسی کرده است.

آیاتی که بشارت دهنده نور الهی هستند

دسته اول: آیاتی هستند که اتمام نور الهی و حاکمیت دین رسول الله را بشارت داده‌اند. نوری که پیامبران وارث آن بوده‌اند تا به دست پیامبر خاتم حضرت محمد( صلی الله علیه و آله و سلم) برسد و با فراگیر شدن دین رسول الله در عالم، نور الهی بر همه جا گسترانیده خواهد شد. در این دسته از آیات، خداوند ضمن بیان عناد کافران با استیلای نور الهی، تحقق حکم خویش مبنی بر اتمام نورش را یادآور شده است. آیاتی مثل آیه ۳۲ سوره توبه و آیه ۸ سوره صف از این دسته هستند:

• «یریدون ان یطفئوا نور الله بافواههم و یأتی الله الا أن یتم نوره و لو کره الکافرون »( آیه ۳۲ سوره توبه) : می‌خواهند نور خدا را با دهن‌هایشان خاموش کنند اما خداوند ابا دارد، مگر اینکه نورش را به نهایت برساند هرچند که کافران را خوش نیاید.
• «یریدون لیطفئوا نور الله بافواههم و الله متم نوره و لو کره الکافرون »( آیه ۸ سوره صف) : می‌خواهند که نور خدا را با دهانشان خاموش کنند اما خداوند نورش را به نهایت می‌رساند حتی اگر کافران از آن بیزار باشند.

در این آیات، خداوند ضمن اعلام اینکه نور الهی از زمان آدم (علیه السلام) در حال استیلا بر جهان است و خداوند از زمان آفرینش انسان، نور خود را بر جهان می‌گستراند، بر اراده خود در اتمام نورش تا پایان خلقت تأکید می‌فرماید و لو اینکه عده‌ای را مذاق خوش نیاید. یعنی در طول تاریخ و در زمان اجرای رسالت همه پیامبران الهی، عده‌ای از کفار و دنیاپرستان و مستکبران بوده‌اند که مانع انتشار نور الهی می‌شده‌اند و با آن به مخالفت می‌پرداخته‌اند. اما اراده خداوند مافوق همه آنها بوده و تلاش‌های مذبوحانه آنها، تشبیه به خاموش کردن خورشید عالم تاب با دهان شده است که تلاشی بی‌فایده است و در نهایت، خواست الهی بر همه جهانیان حاکم خواهد شد. در ادامه این آیات یعنی آیه ۳۳ سوره توبه و آیه ۹ سوره صف، خداوند متعال پس از اینکه بشارت استیلای نور خود را بر جهانیان می‌دهد، بر اراده و مشیت خود برای پیروزی دین حق و هدایتِ سپرده شده به دست رسول خدا(صلوات الله) تأکید می‌نماید:

• « هو الذی ارسل رسوله بالهدی و دین الحق لیظهره علی الدین کله و لو کره المشرکون»( آیه ۳۳ سوره توبه) : اوست که رسولش را با هدایت و دین حق فرستاد تا آن را بر تمام ادیان پیروز گرداند هرچند که مشرکان را خوش نیاید.
• « هو الذی ارسل رسوله بالهدی و دین الحق لیظهره علی الدین کله و کفی بالله شهیدا »( آیه ۹ سوره صف): او کسی است که رسولش را با هدایت و دین حق فرستاد تا آن را بر تمام ادیان پیروز گرداند و خداوند برای این کار کفایت می‌کند.

در مجموع از این دو آیه چنین دریافت می‌شود که خداوند پس از اینکه استیلا و گستردگی نورش را در زمین خاطرنشان می‌کند، در آیات بعد به چگونگی انجام آن پرداخته و به طور آشکار، برتری دین رسول الله (صلوات الله علیه) را بر سایر ادیان گوشزد می‌فرماید. حضرت محمد( صلی الله علیه و آله و سلم) با نور متولد شده، با نور مبعوث شده و بر مدار نور الهی رسالتِ هدایتِ امت خود را به انجام رسانده است. اما اینکه دین ایشان یعنی اسلام، بر جهانیان و سایر ادیان پیروز و غالب خواهد شد، هنوز محقق نشده است. نکته این امر در اینجاست که حضرت محمد (صلی الله ) قبل از رحلت خویش جانشین و وصی خود را معرفی کرده و از امت خود برای ایشان بیعت ستانده بودند و وعده مهدی موعود( علیه السلام) را که از سلاله پاکشان است به مسلمانان بشارت داده بودند. بنابراین پرچمدار دین رسول خدا (صلوات الله علیه ) که همانا مهدی( علیه السلام) است این نور را به پایان خواهد رسانید.

آیات بشارت دهنده پایان خوش جهان

دسته دوم؛ آیاتی هستند که پایان خوش جهان را متذکر می‌شوند و از اصلاح امور و استیلای خیر و فضیلت بر جهان خبر می‌دهند. در این دسته از آیات قرآن کریم، خداوند از پایان شر و ظلم و ستم مستبدان خبر می‌دهد و حکومت و خلافت را از آن کسانی می‌داند که آنها را امام و وارثان زمین معرفی کرده است. از آن جمله است آیه ۵ سوره قصص:

• «و نرید ان نمن علی الذین استضعفوا فی الارض و نجعلهم ائمه و نجعلهم الوارثین» : و خواست ما این است که بر مستضعفین جهان نعمتی بزرگ عطا کرده و آنها را پیشوایان و وارثان زمین قرار دهیم.

در توضیح این آیه حدیثی از قول امام صادق( علیه السلام ) مرویست که: «رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) به امیرالمؤمنین علی( علیه السلام ) و امام حسن و امام حسین (علیه السلام) نگریست و فرمود: مصداق مستضعفین روی زمین بعد از من شمایید. شما امامان بعد از من هستید و این آیه تا روز قیامت درباره ما صادق است».[۱]

در حدیثی از امام علی( علیه السلام) نیز آمده است که: «این آیه برای ما و درباره ماست».[۲]

در آیه مشابهی در سوره اعراف این چنین آمده است:

• «ان الارض لله یورثها من یشاء من عباده والعاقبه للمتقین» : قطعاً زمین برای خداست و آن را به هر که از بندگانش بخواهد به میراث می‌سپارد و عاقبت زمین از آن متقیان است.

در آیه ۱۰۵ سوره انبیاء می فرماید:

• «ولقد کتبنا فی الزبور من بعد الذکر ان الأرض یرثها عبادی الصالحون»: به تحقیق نوشتیم در زبور بعد از اینکه در ذکر نوشتیم(مراد از ذکر، کتاب تورات است) که قطعاً زمین را بندگان صالح به ارث خواهند برد. خداوند در این آیه، با استناد به ثبات اراده الهی در تمام کتب و ادیان الهی خاطرنشان می‌کند که همانطور که قبلاً در تورات گفته بودیم در زبور هم گفتیم اکنون در قرآن هم همین را بازگو می‌کنیم که زمین را بندگان صالحم به میراث خواهند برد. در تفسیر این آیه مرویست از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) که فرمودند: « نحن الصالحون». یعنی، مراد از عبادی الصالحون در این آیه، ما و اهل بیتمان هستیم.

آیات توصیف کننده امام زمان(عج)

دسته سوم: آیاتی هستند که به توصیف امام زمان ( علیه السلام) و اصحاب و یاران ایشان و خصوصیت حکومت جهانی آن حضرت می‌پردازند.

به فرموده خداوند در قرآن کریم، قائم (علیه السلام ) و یاران ایشان کسانی هستند که در بوته آزمایش‌های سخت الهی قرار گرفته به عبارتی غربال شده‌اند. اینان کسانی هستند که:

• « فسوف یأتی الله بقوم یحبهم و یحبونه اذله علی المؤمنین اعزه علی الکافرین» : خداوند آنها را دوست دارد و آنان نیز خداوند را دوست دارند. در برابر مؤمنین، متواضع و فروتن هستند و در برابر کفار، نیرومند و سرسخت. [۳]

یاران قائم( عجل الله ) به سبب تقوا و ایمان بالایشان به بهترین شکل هدایت می‌شوند و خداوند بر هدایتشان می‌افزاید. البته، در اینکه یاران مهدی(علیه السلام)، قطعاً از هدایت شدگان هستند شکی نیست. اما مراد از این آیه در حدیثی از امام صادق(علیه السلام ) اینگونه آمده است:«در روز ظهور حضرت مهدی (علیه السلام) خداوند هدایتِ یارانِ هدایت شده ایشان را فزونی می‌بخشد زیرا آنان تصدیق کنندگان آن حضرت هستند و ایشان را رد نمی‌نمایند. به همین دلیل بر هدایتشان افزوده می‌شود».[۴]

اصحاب و یاران قائم (علیه السلام) سربلند از امتحان الهی بیرون می‌آیند؛

• « ان الله مبتلیکم بنهر فمن شرب منه فلیس منی» : در ماجرای حضرت طالوت (علیه السلام)، مردم به وسیله نهر آبی آزمایش شدند بدین صورت که آنانی که از آن نهر آب نوشیدند مردود شده و از جرگه یاران طالوت(علیه السلام )خارج شدند. نمونه این نوع امتحان الهی در مورد حضرت آدم نیز بوده که ایشان از نزدیک شدن و خوردن میوه‌های یک درخت نهی شده بودند. اما برخلاف وعده به آن نزدیک شده و از آن خوردند. به همین علت هم از بهشت رانده شدند. به فرموده امام صادق (علیه السلام ) یاران مهدی( علیه السلام) نیز به مانند یاران طالوت با نهر آب آزمایش می‌شوند. آنان که از آن نمی‌نوشند، همانا آنان، یاران واقعی و مؤمنین با تقوا شناخته می‌شوند.
• « وجعلها کلمه باقیه فی عقبه لعلهم یرجعون »: و آن( امامت و هدایت) را در نسل‌های پسین کلمه پاینده قرار داد تا شاید به سوی خدا بازگردند. [۵]

مراد از این آیه با استناد به احادیث و روایات، امام زمان (علیه السلام ) است که از فرزندان امام حسین ( علیه السلام) می‌باشد. در روایتی از امام باقر (علیه السلام) اینگونه آمده است که شخصی از ایشان درباره این آیه سؤال کرد که: « یابن رسول الله، عده‌ای باور دارند که قائم (علیه السلام ) از ذریه امام حسن (علیه السلام ) خواهد بود. آن حضرت فرمودند: به خدا قسم که آنها دروغ می‌گویند. معنی آیه (و جعلها کلمهباقیه…) این است که آیا امامت را جز در فرزندان حسین (علیه السلام) قرار داد؟[۶]

مهدی (علیه السلام ) پس از ظهور علاوه بر تنویر اذهان و افکار مردم و سامان بخشیدن به امورات آنها، زمین را با نورش روشن خواهد کرد:

• « و اشرقت الأرض بنور ربها» : زمین با نور پروردگارش روشن خواهد شد. [۷]

امام صادق (علیه السلام ) در تفسیر این آیه فرمودند: «پس از ظهور، مردم از نور آفتاب و ماه بی‌نیاز خواهند شد زیرا نورِ امام، آنان را کفایت می‌کند ».[۸]

احادیث بسیاری نیز از پیامبر( صلوات الله ) و امامان معصوم (علیهم السلام) روایت شده که خصوصیات حضرت مهدی (عجل الله) را با اشارات قرآن کریم تطبیق داده و برای مؤمنین آشکار کرده‌اند. از ریشه و اصالت ایشان گرفته تا شرایط اجتماعی عصر غیبت و عصر ظهور و نیز خصوصیات ظاهری و باطنی آن حضرت و خصوصیات حکومت عدالت گستر و منور ایشان.

نتیجه

در قرآن کریم، بیش از ۳۰۰ آیه، با محوریت مهدویت و ظهور قائم (علیه السلام) آمده که تفاسیر عالمان و احادیث ائمه معصومین(علیهم السلام) درباره این آیات، مسائل مختلف عصر ظهور از قبیل شرایط اجتماعی، خصائل و خصوصیات یاران مهدی(عجل الله)، امتحانات الهی در این عصر، سرنوشت جهان و جهانیان، ویژگی‌های حکومت جهانی آن حضرت و… را تبیین می‌کند؛« کذلک یبین الله لکم آیاته لعلکم تعقلون ». باشد که بیاندیشیم.

پی نوشت ها

۱-بحار الانوار، ج۲۴، ص۱۶۸  و  تفسیر اهل بیت( علیهم السلام)، ج۱۱، ص۱۳۸

۲-شواهد التنزیل، ج۱، ص۵۵۷  و  الامالی شیخ الصدوق، ص۴۷۹

۳-سوره مائده، آیه۵۴

۴-اصول کافی، ج۱، ص۴۳۱

۵-سوره زخرف، آیه۲۸

۶-کفایه الاثر، ص۲۴۶

۷-سوره زمر، آیه۶۹

۸-تفسیر قمی: ج۲، ص۲۵۳

مقالات مهدوی

تحریریه بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود