بخشی از کتاب

 

پیشگفتار

مهدویت از اصلی‌ترین اندیشه‌های اعتقادی اسلام است و با نگاه به متون مقدس اسلام (شیعه و سنی) اثبات می‌گردد که باور به آمدن مصلح و منجی در آخرالزمان، یکی از اساسی‌ترین و بدیهی‌ترین مولفه‌های فکری و کلامی تمامی فرقه‌های مذهبی است. علاوه بر مذاهب اسلامی، در تمامی ادیان ابراهیمی و غیر‌ابراهیمی (سامی و غیر سامی) نیز این اعتقاد در شکل‌ها و گونه‌های متفاوت وجود دارد و همه مذاهب، آرمان نهائی جوامع بشری را ظهور و تجلی شخصیتی آسمانی و منجی‌ای دینی می‌دانند. بر اساس این تفکر دینی، بسیاری از دین‌پژوهان و اندیشمندان غرب، ذیل عناوینی همچون منجی‌گرایی، بازگشت مسیح، هزاره‌گرایی، نجات، رستگاری، انتهاء تاریخ، آینده‌پژوهی و امثال آن‌ها به این موضوع پرداخته و درباره نگرش ادیان به این مسأله، کتابها و مقالات زیادی نوشته‌اند.

همچنین در ضمن آثاری که دین‌پژوهان غربی در زمینه اسلام نوشته‌اند، مقالاتی نیز در زمینه مهدویت و منجی‌گرایی اسلامی به چشم می‌خورد که یا در دائره‌المعارف‌ها ذیل یکی از مفاهیم و مدخل‌های مرتبط با مهدویت ذکر شده است و یا در کتابی مستقل به آن پرداخته شده است. پاره‌ای از اندیشمندان غربی به ویژه در دو قرن گذشته، با توجه به بعضی از رخدادها و وقایعی که در سرزمین‌های اسلامی پیش آمده است، همچون ادعای بعضی از مدعیان دروغین مهدویت در سرزمین‌های اسلامی و یا به وجود آمدن مذاهبی همچون کیسانیه، اسماعیلیه، شیخیه، بابیت و بهائیت که بر موضوع مهدویت تکیه نموده‌اند، درباره نگرش مسلمانان و متون اسلامی پیرامون مهدویت سخن گفته‌اند. در میان این دسته از شرق‌شناسان، بعضی نگاه مثبت‌ و همدلانه‌ای نسبت به موضوع داشته‌اند و پاره‌ای دیگر نیز با نگاهی خصمانه و گاه ناآشنا به موضوع اظهار نظر نموده‌اند.

در این راستا هر یک از دین‌پژوهان غربی با روش‌شناسی خاصی، موضوع را پیگیری نموده‌اند، بعضی از آنان با رویکردی فراتاریخی با روش‌هایی همچون پدیدارشناسی و توصیفی یا هرمنوتیک به موضوع نگریسته‌اند، بعضی دیگر نیز رویکرد تاریخی داشته‌اند و با روش‌ وقایع‌نگارانه، تاریخی‌نگرانه یا کارکردگرایانه به موضوع نظر افکنده‌اند. آنچه در آثار این دسته از شرق‌شناسان ـ جدای از خطاها و اشتباهاتشان ـ اهمیت داشته، نگاه بیرونی و درجه دوم آنان به موضوع مهدویت و نکات قابل توجهی است که از زاویه دیدشان مورد توجه قرار گرفته است؛ نکاتی که شاید از منظر یک اندیشمند مسلمان مورد دقت نظر، قرار نگیرد و یا پنهان بماند.

بخش اول این کتاب پیرامون نگرش شرق‌شناسان درباره مهدویت است، آنان که به معنای دقیق کلمه شرق‌شناس هستند و از این منظر به موضوع پرداخته‌اند و به نکته‌های مثبت و منفی فکر آنان به صورت نقادانه اشاره گردیده است و در بخش دوم کتاب به آراء و اندیشه‌های پاره‌ای از دین‌پژوهان ساکن غرب که به معنای دقیق کلمه شرق‌شناس نیستند، اشاره گردیده است. پاره‌ای از این اندیشمندان متعلق به سرزمین‌های اسلامی و مسلمان هستند و بخشی هم متولد غرب، اما مسلمان گردیده‌اند، اما آنچه موجب شده تا افکار این عده از اندیشمندان در کنار مستشرقان ذکر شود، اهمیت افکار و اندیشه‌های آنان در مراکز علمی و پژوهشی غرب است، علاوه بر اینکه پاره‌ای از آنان در عرصه اسلام‌شناسی و مهدویت از موقعیت ویژه و خاصی برخوردار هستند و در این باره کتاب و مقاله نوشته‌اند.

بسیاری از اندیشمندان غربی و شرق شناسان درباره مباحث مهدویت و مفاهیم مربوط به آن به بحث و گفتگو پرداخته­اند و در این راستا مسائل متعددی را مطرح نموده­اند. پاره­ای از آنان، مستقیم به مبحث مهدویت پرداخته­ و مسأله را از دیدگاه و منظر اعتقادی مسلمانان بررسی نموده­اند. اما علاوه بر آنان نیز دسته­ای دیگر از اندیشمندان و دین پژوهان غربی وجود دارند که مسأله منجی‌گرایی و موعودگرایی را نه از دیدگاه اسلام بلکه از نگاه دیگر ادیان محاسبه نموده­اند که مباحث آنان از جهت تطبیقی و مشابهت با اندیشه‌های اسلامی قابل استفاده است و می‌توان به صورت مستقل در کتابی دیگر آن‌ مباحث را مطرح نمود. آنان از مسأله منجی‌گرایی و بازگشت مسیح و یا ظهور یک شخصیت آسمانی در دیگر ادیان ابراهیمی سخن گفته­اند؛ به طوری که این دسته از اندیشمندان با وجود آنکه مستقیم درباره مهدویت سخن نگفته­اند اما چون مسأله منجی‌گرایی و دیگر مدخل­های مربوط به مسأله همچون هزاره­گرایی، نجات، بازگشت مسیح، ارض ملکوت، و امثال آن، همانند و نظیر مسأله مهدویت است، از اینرو مباحث آنان در این باره می­تواند مورد استفاده عرصه مهدویت‌پژوهی قرار گیرد.

بنا بر این در بخش نخست به بیان افکار مستشرقان به معنای خاص و مصطلح پرداخته­ شده است، یعنی آن دسته از اندیشمندان غربی که درباره اندیشه­، تمدن­ و فرهنگ­ شرقی پژوهش نموده­اند و در بخش دوم به افکار چند طیف دیگر از محققان پرداخته می­شود که عبارتند از:

۱ – دسته­ای از اندیشمندان و محققان غربی­ که پس از تحقیق و پژوهش درباره اسلام، مسلمان شده­ و درباره اسلام و مهدویت سخنانی از آنانی به یادگار مانده است، به طور مثال برای این دسته از محققان، افرادی همچون رنه گنون، تیتوس بورکهارت، مارتین لینگز و تعدادی دیگر قابل اشاره هستند.

۲ – دسته دوم، پاره­ای از اندیشمندان مسلمان و شرقی هستند که با وجود آنکه اصالتاً متولد سرزمین­های شرقی هستند و به آن تمدن‌ها تعلق دارند، اما در غرب اقامت گزیده‌اند و در مراکز علمی غرب به فعالیت و تحقیق درباره تمدن و فرهنگ شرقی ­­پرداخته‌اند. به طوری که در چند دهه اخیر قرن بیستم، بسیاری از نویسندگان و محققان دائره المعارف­ها، دانشنامه­ها و مدرسان مراکز علمی در زمینه اسلام و تمدن­­های شرقی نوعاً از این دسته از محققان هستند و برخلاف پژوهشگران و نویسندگان دائره‌المعارف‌های قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم که معمولاً از محققان غربی بودند که درباره شرق به تفحص و تحقیق می‌پرداختند، این دسته از اندیشمندان شرقی به جهت تعلق خاطر به فرهنگ شرقی و توانائی بیشتر نسبت به موضوعات تحقیقی خود، از قابلیت افزون­تری در قلمرو شرق‌شناسی برخوردارند و در غرب در زمینه اسلام و یا دیگر تمدن­های شرقی، دارای کرسی هستند.

این دسته از اندیشمندان هر چند جزء مصادیق خاص و واقعی مستشرق نیستند، اما به جهت آنکه سال­ها در فرهنگ و تمدن غربی زندگی نموده­اند، و حتی بعضی از آنان از دوره طفولیت و نوجوانی به سرزمین­های غربی مهاجرت نموده­اند، از اینرو ویژگی­های افراد بومی را یافته‌اند. بدین جهت نگاه آنان به مسأله مهدویت و آراء و نقطه نظرهای آنان درباره موضوع مذکور مورد توجه قرار گرفته و به بررسی و تحقیق درباره اندیشه­های آنان پرداخته شده است. از جمله اندیشمندان مذکور که در این کتاب از افکار آنان سخن گفته شده است، می­توان به افرادی همچون جاسم حسین، سید حسین نصر، ساشادینا، حامد الگار و امثال آن‌ها اشاره نمود.

علاوه بر این دو دسته پیشین، می­توان از دسته سومی هم نام برد که مباحث و نظرات آنان، می­تواند به پر بار شدن مباحث مهدوی بیفزاید و در تبیین و توصیف مبحث مذکور کمک شایان توجهی بنماید. این دسته از اندیشمندان، فیلسوفان اجتماعی، جامعه شناسان و یا اندیشمندان فلسفه سیاسی هستند، که لزوماً درباره مباحث کلامی و دینی از جمله مبحث مهدویت و یا منجی‌گرایی بحث ننموده­اند اما به فراخور موضوعات تخصصی خویش به گونه­ای به مباحث مربوط به مهدویت و منجی‌گرایی پرداخته­اند. این دسته از اندیشمندان به عنوان نمونه درباره جامعه ایده­آل، آینده‌پژوهی، جامعه‌شناسی دین، نهاد دین، فلسفه تاریخ، آینده و سرنوشت جوامع و دیگر موضوعات مربوط به حوزه علوم اجتماعی بحث نموده­اند، به طوری که پرداختن به موضوعات مذکور موجب می‌گردد تا بتوان نظرات و آراء آنان را درباره مبحث مهدویت و منجی‌گرایی استنباط نمود. البته افکار این دسته از اندیشمندان در این کتاب مستقیماً مورد بحث و بررسی قرار نگرفته است و تنها گاهی به طور ضمنی به آن‌ها اشاره شده است. به عنوان مثال اندیشمندانی همچون توین بی، اشپینگلر، هگل، ویکو، ماکس وبر، فوکویاما، هانتینگتون، پوپر و دیگر اندیشمندان حوزه جامعه‌شناسی، فلسفه و سیاست آنگاه که به موضوعات اجتماعی مذکور می­پردازند، نظر خود را درباره جامعه آرمانی و ایده­آل ابراز می‌دارند، به طوری که اگر پژوهشگران بخواهند درباره مباحث تطبیقی و میان‌رشته­ای مهدویت تحقیق کنند، لازم است تا به نظرات و آراء این اندیشمندان بپردازند. به عنوان مثال افکار و آراء توین بی‌درباره آینده جهان و پرسش­های نظری تاریخ به گونه­ای است که نظر او را نزدیک به آراء منجی‌باوران می­سازد، گویی که وی معتقد به مسأله منجی‌گرایی است و افکار او در این عرصه بسیار قابل تأمل است یا فردی همچون کارل پوپر آنگاه که به طرح مباحث معرفت‌شناسی خود مبنی بر عدم دسترسی به حقیقت می­پردازد، بر این باور است که انسان­ها تنها به حقیقت نزدیک می­شوند و به آن تقرب پیدا می­کنند، اما اینگونه نیست که به حقیقت واصل شوند، یا آنگاه که به بیان افکار آن دسته از افرادی می­پردازد که اندیشه­های آنان نوعی دفاع از فاشیسم و حکومت توتالیتر است و اشاره به افرادی همچون افلاطون، هگل و یا مارکسیست­ها می­کند، از بررسی اندیشه­های او می­توان حدس زد که نظر او درباره جامعه آرمانی، موعودگرایی یا مسأله منجی‌گرایی چیست و می‌توان فهمید که او شدیداً مخالف کسانی است که مانند افلاطون و یا مارکسیست­ها به ترسیم یک جامعه ایده­آل می­پردازند و بر خلاف فوکویاما که تصور می­کند جوامع بشری به قله و اوج جامعه ایده­آل رسیده­اند؛ معتقد است که هیچگاه نمی­توان گفت، به بهترین وضعیت رسیده­ایم و هیچ دوره‌ای را نمی‌توان بهترین دوران دانست.

بنا به اندیشه وی همانطور که هیچگاه نمی‌توان حکومت و دوره‌ای را بهترین دوره دانست، هیچ حاکمی را نمی‌توان بهترین حاکم دانست و نمی‌توان حاکم بی‌اشتباه یافت، بلکه همواره باید به دنبال حاکمان کم اشتباه بود. با توجه به مبانی و پیش فرض­های فکری پوپر می­توان به راحتی دیدگاه او را درباره جامعه آرمانی و یا مبحث موعودگرایی و منجی‌گرایی به دست آورد، زیرا از دیدگاه او جامعه آرمانی موعودگرایانه نیز مانند جامعه آرمانی افلاطون و یا جامعه سوسیالیسم، نوعی آرمان‌گرایی و ایده­آل ورزی است، نگرشی که با مبانی ذهنی او سازگار و مقبول نیست. بنابراین با وجود آنکه شاید پوپر یک کلمه هم درباره موعودگرایی و یا منجی‌گرایی در ادیان سخن نگفته باشد، اما با شناخت مولفه­ها و مبانی ذهنی او، به راحتی می­توان به اندیشه­های او در عرصه موضوعات کلامی پی برد، به طوری که می­توان به بررسی و تحلیل موضوعی تطبیقی میان مهدویت یا منجی‌گرایی با افکار سیاسی و اجتماعی پوپر پرداخت.

بنا بر این دسته­ای از جامعه شناسان و فیلسوفان وجود دارند که می­توان به مقایسه افکار آنان با موضوع مهدویت پرداخت و به تطبیق و سنجش افکار و اندیشه­های آنان با آراء دینی همت گمارد. اما علی‌رغم اهمیت اندیشه‌های این دسته از اندیشمندان، درباره افکار و آراء آنان در این کتاب سخنی گفته نشده است و بررسی تطبیقی افکار آنان با مهدویت عرصه و مجال دیگری را می‌طلبد.