بررسی مهدویت از منظر احادیث
ظهور نجات بخشی از نسل پیامبر اسلام( صلی الله علیه و آله و سلم) که در آخرالزمان و پس از غیبت طولانی خواهد آمد و حکومت صالحان را در زمین برقرار خواهد نمود تا زمین را پر از عدل و داد کند همان گونه که پر از ظلم و ستم شده بود، فحوای مهدویت است. باور به ظهور موعود که ریشه‌های آن در سایر ادیان الهی و کتب آسمانی نیز دیده می‌شود، علاوه بر آیات قرآن، در روایات و احادیث فراوانی که از جانب پیامبر اکرم (صلوات الله) علیه و امامان معصوم (علیهم السلام) نقل شده است نیز آمده است که راه نفوذ هرگونه شبهه‌ای را می‌بندد. در این مقاله سعی داریم مهدویت را از منظر این احادیث بررسی کنیم. لطفاً همراه ما باشید.
معنی و مفهوم مهدویت
مهدویت واژه‌ای است برگرفته از مجموع موضوعاتی که در رابطه با حضرت مهدی« علیه السلام » آمده است. تمامی آیات و روایات و احادیث و اتفاقات و رویدادهایی که به آن حضرت مرتبط می‌شوند تحت سیطره این مفهوم قرار گرفته‌اند. تولد، امامت، غیبت صغری، غیبت کبری، منتظران ظهور، علائم ظهور و… همه و همه واژگانی هستند که در دایره المعارف مهدویت گرد آمده‌اند. از لحاظ لغوی، «مهدویت» مترادف واژه راه یافته بودن و هدایت شده بودن آمده است. چرا که از ریشه (هدی) به معنی هدایت گرفته شده است. واژه «مهدی» به معنی هدایت شده و «مهدوی » یعنی منتسب به مهدی، مثل واژه علوی، حسینی و… اضافه شدن «ت» تأنیث به واژه مهدوی، تمام موضوعات و مفاهیمی را که به مهدی مربوط می‌شود در بر می‌گیرد.
در اصطلاح فقهی هم، با توجه به همین معنی هرگونه تفکر، راه، روش و حرکتی که به حضرت مهدی (علیه السلام) مرتبط باشد و بر وجود و حضور و تمنای ظهور ایشان تأکید نماید، تحت قلمرو واژه مهدویت است. از همین رو، سیطره مهدویت از حدود یک واژه و یک مفهوم بسیار فراتر است. مهدویت تبدیل به مکتبی شده که راه نجات بشر از تباهی و فساد در گرو تفکرات آن مکتب است. نهضتی که در سایر ادیان و کتب آسمانی نیز با نام منجی موعود تبلور داشته است. اعتقاد به ظهور نجات دهنده صالحی که حکومت مستضعفین جهان و صالحان زمان را برپا خواهد کرد و تجلی حکومت «عدل » بر روی زمین خواهد بود.
لزوم شناخت امام زمان( علیه السلام)
شناخت امام زمان، شناخت راه است. مگر می‌شود راه را نیافت و به مقصد رسید؟ امام به معنی پیشوا، راهبر و راهنما، هم چراغ راه است و هم خود راه. بنده‌ای که می‌خواهد آگاهانه در مسیر حق گام بردارد و با انتخاب مسیر درست و صراط مستقیم به خالق معبود معشوق برسد، مشتاقانه در پی راه خواهد گشت و کسی که در این جستجو به دامان امامت چنگ زند، راه که نه، شاهراه را یافته است. شاهراهی که انتهایش به کهکشان حق و حقیقت متصل است. اما کسی که به بیراهه رود و از شناخت امام خویش غافل شود نه تنها به سرمنزل مقصود نخواهد رسید بلکه در باتلاق جهل و گمراهی فرو خواهد رفت. از این روست که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) می‌فرماید: «من مات و لم یعرف امام زمانه مات میته جاهلیه »؛ هر کس که بمیرد و امام زمانش را نشناخته باشد به مرگ جاهلیت مرده است. [۱]
امام در شناخت خداوند، جزو ارکان این فرایند است. هر بنایی را ستونی لازم است و بنیان و ستون شناخت خالق بی‌همتا، شناخت امام عصر است. فلذا برای ارتباط با خداوند و حصول معرفت الهی، به گفته شیخ صدوق (علیه الرحمه) باید به سراغ «ابواب الله» برویم تا بتوانیم از «سبیل الله» به «ادلاء علیه» برسیم:« ضروری است که معتقد باشیم امامان درهای رسیدن به خدا، راه به سوی او و دلالت به او هستند»[۲]
بر همین اساس است که در زیارت امام زمان( عجل الله) می‌خوانیم: «السلام علیک یا باب الله الذی لا یؤتی الا منه، السلام علیک یا سبیل الله الذی من سلک غیره هلک»؛ سلام بر تو ای درگاه خداوند، کسی به جز آن آستان، به سوی خدا راه نخواهد یافت، سلام بر تو ای راه خدا که هر کس به جز از آن طریق رود هلاک می‌شود. [۳]
با توجه به اینکه اکنون در عصر غیبت به سر می‌بریم و از دیدن امام زمان خود محروم هستیم، اگر این آیات و روایات و مبانی شناخت امام زمان (علیه السلام) در دسترس نبود، به یقین از مسیر دین خارج شده بودیم. وقتی نه راه را بشناسیم و نه بلد راه را، گمراهی حتمیست. حال دلیل تأکیدات فراوان رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) و ائمه اطهار( علیهم السلام) را بر ضرورت شناخت امام زمان (عجل الله) در می‌یابیم.
مهدویت از منظر احادیث
شناخت امام و معرفت به وجود ایشان، به حدی مهم و ضروری است که بالغ بر شش هزار حدیث درباره مهدویت روایت شده است. دانشگاهی بنا شده که از تمام جوانب سعی در شناخت امام زمان( عجل الله) دارد. از این رو، مطالعه و بررسی ابعاد وجودی و شخصیتی ایشان، دلایل غیبت، نشانه‌های ظهور، فرهنگ انتظار و فضیلت انتظار فرج، ویژگی‌های حکومت ایشان و… همه و همه از مراحل شناخت حضرت ولیعصر (عجل الله ) می‌باشد.
در اهمیت این موضوع همین بس که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) حتی جزئیات فیزیکی ایشان را توصیف نموده و خصوصیات حکومتش را شرح داده‌اند. بر این اساس در اصل موضوع« مهدویت» اختلافی بین شیعه و سنی نیست و همگان بر صحت آن اذعان دارند. آنچه مورد اختلاف است در مصداق آن است. شیعیان معتقدند که مهدی (علیه السلام) فرزند امام یازدهم شیعیان، امام حسن عسکری (علیه السلام ) است که در غیبت کبری به سر می‌برد و پس از پایان این غیبت حکومت جهانی خویش را برپا خواهد نمود. اهل سنت بر این باورند که مهدی (علیه السلام) از آل محمد (صلوات الله علیه) است ولی هنوز متولد نشده است. روایاتی که در اسناد شیعه درباره موضوع مهدویت گرد آمده بسیار گسترده است. بررسی موضوعی این روایات نشان می‌دهد که بخشی از احادیث به شخصیت حضرت مهدی (عجل الله ) پرداخته و خصوصیات ظاهری و فیزیکی و ذاتی ایشان را توصیف نموده است. بخشی به ذکر فضیلت انتظار فرج و آداب آن پرداخته، شخصیت منتظران واقعی آن حضرت را بیان کرده، بخشی در مورد نشانه‌ها و رویدادهای مهم عصر ظهور پرداخته، بخشی نشانه‌های ظهور را معرفی کرده و در نهایت بخشی نیز جهان پس از ظهور و ویژگی‌های حکومت حضرت مهدی (علیه السلام) را توصیف نموده است. برای روشن شدن مطلب، به ذکر چند حدیث از هر بخش اکتفا می‌کنیم؛
خصوصیات ظاهری حضرت مهدی (علیه السلام )
احادیث و روایاتی که به ذکر خصوصیات ظاهری حضرت مهدی (عجل الله) می‌پردازند بسیار است و دلیل توجه زیاد پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) و امامان معصوم (علیهم السلام ) به این موضوع، از آن جهت است که به دلیل اطاله غیبت، مدعیان دروغین مهدویت خود را به جای حضرت مهدی (عجل الله ) جا می‌زنند و این احادیث برای آگاهی و شناخت امام زمان( علیه السلام) از مدعیان کذاب است؛
- پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) می‌فرمایند: «مهدی از من است. پیشانی فراخ و درخشان و بینی کشیده دارد»[۴]
- رسول خدا (صلوات الله علیه) می‌فرمایند: « مهدی طاووس اهل جنت است و هاله‌ای از نور الهی او را در بر گرفته است»[۵]
- در جای دیگر می‌فرمایند: «مهدی از نسل من است. چهره‌اش همچون ماه نورانی و صورتش گرد و درخشان است، رنگ چهره‌اش گندمگون و اندامش اسرائیلی (همانند فرزندان بنی اسرائیل بلند قامت و چهارشانه) است »[۶]
- و نیز فرموده است: «محاسن صورتش انبوه است و بر گونه‌اش، خال زیبایی دارد»[۷]
- امام علی (علیه السلام) درباره خصوصیات ظاهری امام زمان (عجل الله ) می‌فرمایند: « چهره‌ای زیبا و محاسنی انبوه دارد. درخشندگی صورتش بر سیاهی محاسنش غلبه دارد»[۸]
- امام باقر (علیه السلام) می‌فرمایند: «چهره مهدی( علیه السلام) سرخ و سفید است و مانند ماه می‌درخشد. او محاسن انبوه دارد و دندان‌هایش درخشان و با فاصله هستند. پیشانی‌اش فراخ و درخشان است»[۹]
- امام صادق (علیه السلام ) می‌فرمایند: « هنگام ظهور، با اینکه کهنسال است ولی جسم و سیمای او جوان است. قدرت بدنی فراوانی دارد که اگر بر کوه‌ها نهیب زند، فرو می‌پاشند»[۱۰]
- امام باقر( علیه السلام) می‌فرماید: « پدرم از پدرش و جدم از امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) روایت می‌کند که روزی امیرالمؤمنین بر بالای منبر فرمود: از فرزندان من در آخرالزمان مردی ظهور خواهد کرد که رنگ رخسارش سفید متمایل به سرخ و سینه‌اش ستبر و شانه‌هایی درشت و قوی دارد. در پشتش دو خال است، یکی به رنگ پوستش و دیگری مشابه خال پیامبر اکرم( صلی الله علیه و آله و سلم) است»[۱۱]
خصوصیات باطنی و شخصیتی حضرت مهدی( علیه السلام)
- پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) می‌فرمایند: « قائم از فرزندان من است، او هم نام و هم کنیه من است، چهره‌اش شبیه چهره من است و امت را به دین من و کتاب خدا دعوت می کند. هر که او را اطاعت کند مرا اطاعت کرده و هرکه بر او عصیان کند مرا عصیان کرده است. هر که او را انکار کند مرا انکار کرده و هر که او را تکذیب نماید مرا تکذیب نموده و هر کس او را تصدیق نماید مرا تصدیق کرده است»[۱۲]
- پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) می‌فرمایند: « زمانی که حضرت مهدی (علیه السلام) ظهور می‌کند ابری بر بالای سر دارد که منادی در آن ندا می‌دهد: این مهدی خلیفه الله است، از او متابعت و پیروی کنید»[۱۳]
- امام حسین( علیه السلام ) می‌فرمایند: « مهدی را با وقار و متانت و معرفتش بر حلال و حرام و احتیاج همگان به او و بی‌نیازی او از همه خواهید شناخت»[۱۴]
- امام صادق (علیه السلام ) می‌فرمایند: « به خدا سوگند لباس او جز پارچه‌های زبر و خشن و غذای او جز غذایی ساده نیست»[۱۵]
فضیلت انتظار فرج حضرت مهدی (علیه السلام) و آداب آن
- پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) می‌فرمایند: « افضل اعمال امتی انتظار فرج الله عزوجل»؛ برترین اعمال امت من انتظار فرج از خدای عزوجل است. [۱۶]
- رسول خدا (صلوات الله علیه) می‌فرمایند: « و افضل العباده انتظار الفرج»؛ برترین عبادت انتظار فرج است. [۱۷]
- امام سجاد (علیه السلام) می‌فرمایند: « انتظار الفرج من اعظم الفرج»؛ انتظار فرج از بزرگترین گشایش‌هاست.[۱۸]
- امام جواد( علیه السلام) می‌فرمایند: « افضل اعمال شیعتنا انتظار الفرج»؛ با ارزش‌ترین اعمال شیعیان ما انتظار فرج است. [۱۹]
- امام صادق (علیه السلام) می‌فرمایند: « طوبی لمن تمسک بامرنا فی غیبه قائمنا فلم یزغ قلبه بالهدایه»؛ خوشا به حال کسی که در زمان غیبت قائم ما به فرمان ما چنگ زند و قلب هدایت شده‌اش به طرف باطل متمایل نشود. [۲۰]
شخصیت منتظران واقعی حضرت مهدی( علیه السلام)
هر منتظر به راهی، منتظر واقعی امام زمان (علیه السلام) نیست. منتظر واقعی دارای خصوصیاتی ویژه است که از دیدگاه قرآن و نیز در روایات و احادیث توصیف شده است. در ذیل به چند نمونه از این احادیث اشاره می‌شود؛
- امام صادق (علیه السلام) می‌فرمایند: « کسی که مایل است جزو یاران حضرت مهدی (عجل الله ) باشد باید منتظر باشد و اعمال و رفتارش در حال انتظار با تقوا و اخلاق نیکو توأم گردد»[۲۱]
- امام صادق( علیه السلام ) درباره آیه « هدی للمتقین. الذین یؤمنون بالغیب» می فرمایند:« متقین شیعیان علی بن ابیطالب (علیه السلام) هستند و غیب هم حضرت مهدی غائب (علیه السلام) است»[۲۲]
- امام حسین (علیه السلام) می‌فرمایند: « نزدیک‌ترین حالت بندگان به خدا و خشنودی او از آنها هنگامی است که حجت خدا در میان آنها نباشد و برای آنها ظاهر نشود و آنها محل او را ندانند ولی در عین حال معتقد باشند که حجت خدا هست و در این زمان شب و روز در انتظار فرج به سر برند»[۲۳]
- امام صادق (علیه السلام ) فرمودند: « تقوا و پاکدامنی و درستی و… و انتظار فرج با صبر و بردباری از راه و رسم ائمه اطهار (علیهم السلام ) است»[۲۴]
نشانه‌ها و رویدادهای عصر ظهور
طبق روایات، پیش از ظهور نشانه‌هایی رؤیت خواهد شد. این نشانه‌ها به دو دسته تقسیم می‌شوند؛ دسته اول نشانه‌های حتمی و دسته دوم نشانه‌های غیر حتمی است. در این قسمت به برخی از احادیثی که نشانه‌های پیش از ظهور را ذکر کرده‌اند اشاره می‌کنیم؛
- امام صادق (علیه السلام ) می‌فرمایند: « پیش از قیام قائم پنج علامت حتمی است؛ یمانی، سفیانی، صیحه آسمانی، کشته شدن نفس زکیه و فرو رفتن سفیانی در سرزمین بیداء»[۲۵]
- امام باقر (علیه السلام) می‌فرمایند: « دو نشانه پیش از ظهور قائم (علیه السلام) به وقوع می‌پیوندد که این دو شاهدی هستند که از زمان هبوط آدم به زمین تا آن زمان سابقه نداشته است. یکی اینکه خورشید در نیمه ماه رمضان می‌گیرد و دیگر خسوف ماه در آخر آن رخ می‌دهد و در آن هنگام حساب اخترشناسان به هم می‌خورد.
- امام صادق (علیه السلام) فرمودند: « پیش از ظهور قائم (علیه السلام) سالی خواهد بود که باران‌های بسیاری در آن می‌بارد، خرماها بر روی نخل‌ها فاسد می‌شوند، در آن وقت بر عقیده خود ثابت قدم باشید و شکی در خود راه ندهید. و نیز فرمود: سال پیروزی و ظهور قائم (عجل الله ) نهر فرات شکاف برمی‌دارد و می‌شکند و آب آن به کوچه و محله‌های کوفه روان می‌شود.
ویژگی‌های حکومت حضرت مهدی (علیه السلام)
حکومت عدالت محور و حاکمان صالح و عادل و با تقوا، آرزوی دیرینه مردمان جوامع بوده است. تحقق این آرزو در گرو ظهور امام زمان (علیه السلام ) و برپایی حکومت ایشان خواهد بود. در حکومت جهانی حضرت مهدی (علیه السلام ) فضیلت هایی چون ایثار و فداکاری، نوع دوستی و مروت، صداقت و عدالت، صفا و صمیمیت و… چنان در سطح اجتماع گسترانیده خواهند شد که گویی همه مردم از یک خانواده و همه با هم برادرند.
- امام باقر (علیه السلام ) می‌فرماید: « به هنگام قیام قائم آل محمد (صلوات الله علیه ) آنچه دیده می‌شود دوستی و یگانگی و تعاون و الفت بین مردم است تا آنجا که هر کس، هر آنچه که نیاز دارد، از جیب دیگری برمی‌دارد بدون هیچ دشواری و بازدارنده‌ای.
- امام صادق (علیه السلام ) در تفسیر آیه « و لیبدلنهم من بعد خوفهم امنا…»[۲۶] می فرمایند:« این آیه شریفه درباره حکومت امام زمان است. در آن زمان چنان امنیتی در سراسر جهان گسترده می‌شود که از هیچ چیز به چیز دیگری زیان نمی‌رسد، ترس و وحشتی به چشم نمی‌خورد، حتی جانوران و حیوانات در بین مردم رفت و آمد می‌کنند و نسبت به هم آزاری ندارند»
- پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) می‌فرمایند: « امت من در زمان حکومت جهانی مهدی (عجل الله) به آسایش و به نعمت‌هایی دست می‌یابند که پیش از آن در هیچ دوره‌ای از حکومت‌های گذشته به آن دست نیافته‌اند. در آن دوره آسمان، باران فراوان می‌بارد و زمین نیز تمام روییدنی‌هایش را بیرون می‌اندازد.»
- امام صادق (علیه السلام) فرمودند: « دانش بیست و هفت بخش دارد که بشر تاکنون دو بخش از آن را آموخته است. به هنگام برپایی حکومت جهانی حضرت مهدی (علیه السلام)، بیست و پنج بخش دیگر بر آن افزوده خواهد شد و در میان جامعه گسترانیده خواهد شد.
نتیجه‌گیری
پیامبر گرامی اسلام حضرت محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) و امامان معصوم ( علیهم السلام) همواره نگران احوالات امت خویش بوده‌اند. از این رو، برای امتی که قرن‌ها پس از آنها خواهند آمد نیز پیام هدایت به یادگار نهاده اند. اینکه خصوصیات مهدی موعود ( علیه السلام) را با دقت فراوان، چه از لحاظ ظاهری و چه از سایر ابعاد اجتماعی و اقتصادی و رفتاری و… توصیف کرده‌اند به خاطر این بوده است که مبادا امت آخرالزمان در دام فتنه‌ها و حیلت‌های مکاران و مدعیان دروغین مهدویت بیفتند و آخرتشان را تباه سازند. با دقت در مفهوم آیات و روایاتی که درباره مهدویت ذکر شده است تا حدودی می‌توان راه را از بیراهه تشخیص داد. در این مقاله سعی کردیم تا مجموعه‌ای از این احادیث و روایات را گردآوری کنیم تا حق جویان و حقیقت طلبان از آن بهره‌مند شوند.
پی نوشت ها
- بحارالانوار، ج۲۳، ص۷۶
- الهدایه، ص۳۲ و ۳۳
- کفعمی، بلد الامین، زیارت امام زمان علیه السلام
- بحار الانوار، ج۵۱، ص ۹۰
- منتخب الاثر، ص۱۴۷
- منتخب الاثر، ص۱۸۵
- منتخب الاثر، ص۱۶۶
- بحار الانوار، ج۵۱، ص۳۶
- منتخب الاثر، ص۱۶۵
- منتخب الاثر، ص۲۲۱
- شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، ج۲، باب ۵۷، ص۵۶۰
- لطف الله صافی گلپایگانی، منتخب الاثر فی الامام الثانی عشر، ج۲، ص۱۳۴
- بحار الانوار، ج۵۱، ص۸۱
- منتخب الاثر، ص۳۰۹
- الغیب، نعمانی، باب۱۳، ح۲۰
- بحار الانوار، ج۵۲، ص۱۲۲
- بحار الانوار، ج۵۲، ص۱۲۵
- بحار الانوار، ج۵۲، ص۱۲۲
- منتخب الاثر، ص۲۲۳
- بحار الانوار، ج۵۲، ص۱۲۳
- بحار الانوار، ج۵۲، ص۱۴۰
- یوم الخلاص، ص۲۲۳
- بحار الانوار، ج۵۲، ص۱۴۵
- بحار الانوار، ج۵۲، ص۱۲۲
- کمال الدین و تمام النعمه، شیخ صدوق،ص۶۵۰
- سوره نور، آیه ۵۵
تحریریه بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود(عج)