ثواب و فضیلت نماز جماعت
صفوف به هم پیوسته و منظم نماز جماعت، قابی باشکوه از تجلی وحدت و همبستگی مسلمین و یکدلی و اتحاد آنان در بندگی خداوند متعال اشت. مستحبی مؤکّد که معصومین و بزرگان دین، در احادیث و روایات، مسلمانان را به شرکت در آن توصیه فرموده و ثواب بسیلری برای آن برشمرده اند. برای آگاهی از میزان مقبولیت و ثواب و فضیلت نماز جماعت، در این مقاله همراه ما باشید.
توصیه به برپایی نماز جماعت در آیات قرآن
در قرآن کریم، سه آیه مختصِ دعوت مسلمین به شرکت در نماز جماعت است:
- سوره بقره، آیه ۴۳: «وَ أَقِـیمُوا الصَّلاهَ وَ آتُوا الزَّکاهَ و ارْکَعُوا مَعَ الرّاکِعِـینَ»؛ و نماز را بپا دارید و زکات را بپردازید و همراه رکوع کنندگان رکوع کنید [نماز را با جماعت به جا آورید].
- سوره آل عمران، آیه ۴۳: «یا مَرْیَمُ اقْنُتِى لِرَبِّکِ وَ اسْجُدِى وَ ارْکَعِى مَعَ الرّاکِعِـینَ»؛ ای مریم! برای پروردگار خود خضوع کن و سجده به جا آور و همراه با رکوع کنندگان رکوع کن.
- سوره اعراف، آیه ۲۹: «… وَأَقِـیمُوا وُجُوهَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ»؛ توجه خویش را در هر مسجد [و به هنگام عبادت] به سوی او معطوف نمایید.
ثواب نماز جماعت در احادیث و روایات
گفتار و رفتار پیامبر اکرم صلی الله علیه و امامان معصوم علیهم السلام بهترین الگوی رفتاری برای حقیقت جویانِ مسلمان و باایمان است. به همین دلیل، مطالعه و تعمق در احادیث و روایاتِ ایشان می تواند چراغ راه رسیدن به سعادت برای پیروان ایشان باشد.
یکی از گویاترین احادیثی که ثواب نماز جماعت به زیبایی در آن توصیف شده، روایتی است که از رسول خدا نقل شده است. حضرت درباره ثواب نماز جماعت فرموده اند:«جناب جبرئیل با هفتاد هزار فرشته پس از نماز ظهر نزد من آمده و گفت: ای محمّد! همانا خداوند بر تو سلام و درود می فرستد و دو هدیه برای شما فرستاده که پیش از این برای هیچ پیامبری، نظیرش را نفرستاده است، پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: آن دو هدیه چیست؟ جبرئیل پاسخ داد:
- سه رکعت نماز وتر (دو رکعت شفع- یک رکعت وتر)
- نمازهای پنج گانه به صورت نماز جماعت.
حضرت محمد صلوات الله علیه فرمودند: ای جبرئیل! نماز جماعت چه فایده ای برای امّت من دارد؟
جبرئیل در پاسخ فرمود: یا محمّد! اگر در نماز جماعت دو نفر اقتداء کنند، خداوند برای هر کدام، در هر رکعت، پاداش صد و پنجاه نماز می نویسد. چنانچه در نماز جماعت سه نفر اقتدا کند، خداوند برای هرکدام، در هر رکعت ششصد نماز می نویسد و هم چنان ثواب آن بالاتر می رود به طوری که وقتی تعداد افراد از ده نفر بیشتر شد، در این صورت اگر آسمان صفحه ی کاغذ و درختان قلم و جن و انس و ملائکه نویسنده باشند، باز هم نمی توانند ثواب یک رکعت آن را بنویسند.
ای محمّد! همانا درک تکبیر اوّل نماز همراه با امام جماعت، فضیلت دارد بر ششصد هزار حج و عمره و هفتاد هزار بار بهتر است از دنیا و هر آن چه که در دنیا هست، و یک رکعت نماز پشت سر امام به جماعت خواندن، بهتر است از صد هزار دینار صدقه دادن به نیازمندان، و یک سجده مؤمن با امام در نماز جماعت بهتر است از آزاد کردن صد بنده».[۱]
فضیلت نماز جماعت
استناد به روایات و احادیث، فضیلت و ثواب فراوان نماز جماعت را به خوبی عیان می کند. آنچه که از بررسی این منابع روایی برمی آید، فضیلت چندین برابری نماز جماعت نسبت به نماز فُرادی است. محدّثان بنام شیعه و سنی از قول رسول الله چنین روایت کرده‌اند که: «هر رکعت نماز جماعت، بیست و پنج برابر نماز فرادی، پاداش دارد.»[۲]
در برخی از منابع روایی اهل سنّت، این پاداش، بیست و هفت برابر و در برخی دیگر، بیشتر نقل شده است.[۳]
در حدیث دیگری درباره میزان محبوبیت نماز جماعت نزد خداوند متعال، چنین آمده: «هر کس که نماز جماعت را دوست بدارد، خداوند و ملائکه اش او را دوست می‌دارند».[۴]
نقل است که در زمان رسول اکرم صلوات الله علیه، هر وقت افرادِ حاضر در نماز جماعت کم می‌شدند، پیامبر، خود، به دنبال افراد می‌رفت و می‌فرمود: «شرکت در نماز جماعت صبح و عشاء بر منافقان از هر چیزی سنگین‌تر است». [۵]
در برخی از روایات نیز، ثواب یک نماز جماعت، بیشتر از ثواب چهل سال نماز فُرادا در خانه دانسته شده[۶] و فضیلت برگزاری نماز جماعت به امامت عالِم، همانند فضیلت اقامه نماز به امامت رسول خدا صلی الله علیه است.[۷]
نخستین نماز جماعت در اسلام
در آغاز رسالت پیامبر اسلام، نخستین نماز جماعت به امامت رسول الله برگزار شده و امیر المؤمنین تنها مأموم مَرد و حضرت خدیجه سلام الله علیها، تنها مأموم زن بوده است. بعدها، جعفر طیار نیز به جمع آنان اضافه شد.
در برخی از روایات درباره نخستین نماز جماعت چنین آمده است که: رسول الله و امیر المؤمنین علیه‌السلام، با یکدیگر در حال اقامه نماز جماعت بودند که ابوطالب و پسرش، جعفر، از آنجا گذشتند. ابوطالب خطاب به جعفر گفت که برو و در کنار پسرعمویت به نماز بایست. در این هنگام رسول خدا پیش رفته و امامت نماز را بر عهده گرفتند.[۸]
علت تشریع نماز جماعت در اسلام
در باب علت تشریع نماز جماعت، روایتی از امام رضا علیه السلام منقول است که ایشان، علت پایه گذاری و تشریع نماز جماعت را، آشکار شدن دین اسلام و نشر توحید و اخلاص در بین مردم دانسته اند.[۹] هچنین امام صادق علیه السلام در این رابطه فرموده اند: خداوند نماز جماعت را به این دلیل قرار داد تا کسانی که نماز می‌خوانند از آنهایی که نماز نمی‌خوانند، شناخته شوند و مشخص شود که چه کسی اوقات نماز را حفظ و چه کسی آن را ضایع می‌کند. همچنین نقل است که چنانچه نماز جماعت نبود، کسی نمی‌توانست درباره دیگری، شهادت به خیر و نیکی بدهد.[۱۰]
شیوه و احکام برگزاری نماز جماعت
شیوه اجرای نماز جماعت در نمازهای یومیه، تقریباً در همه مذاهب اسلامی به یک صورت است:
- ابتدا نیت کرده و با اقتدا به امام جماعت و تکبیره الاحرام نماز جماعت شروع می شود.
- امام جماعت، به نمایندگی از همه ی نمازگزارانی که به او اقتدا کرده اند، در رکعتهای اول و دوم، حمد و سوره را می‌خواند و نمازگزاران گوش می دهند.
- مأمومین به غیر از حمد و سوره در رکعت اول و دوم، باقی اذکار نماز را خودشان با صدای آهسته می خوانند.[۱۱]
- مأمومین مکلفند در همه ی افعال نماز، از امام جماعت تبعیت کنند و هیچ رکنی را پیش از امام جماعت انجام ندهند.[۱۲]
- محل نمازگزاردن امام جماعت نباید از جایگاه نمازگزاران رفیع تر باشد.[۱۳] به همین دلیل است که غالباً در مساجد، محرابِ امام جماعت را اندکی پایین تر از سطح زمین می سازند.
- نباید میان امام و مأموم و نیز میان صف‌ها، چیزی مانند پرده یا دیوار مانع ایجاد کند. با این وجود، نصب پرده بین صفوف مردان و زنان از این اصل استثنا شده است.[۱۴]
- زنان نیز می توانند امام جماعت باشند البته در صورتی که مأمومین فقط زن باشند. به قول مشهور فقها، امامت زن برای زنان در صورت دارا بودن سایر شرایط امام جماعت، جایز است.[۱۵]
- بر خواندن نمازهای صبح، مغرب و عشا به جماعت تأکید بیشتری شده است.[۱۶]
- صفوف نماز جماعت باید به یکدیگر متصل باشند.
آثار و برکات برگزاری نماز جماعت
با بررسی احادیث و روایات، درمی یابیم که آثار مثبت فراوانی برای نماز جماعت تعریف شده است. از آن جمله:
- اقامه نماز جماعت باعث دوری از نفاق [۱۷]
- موجب آمرزش گناهان [۱۸]
- سبب استجابت دعا [۱۹]
- آسان شدن تحمل دشواری‌های روز قیامت [۲۰]
- ورود به بهشت [۲۱]
- جلب خشنودی و رضایت خداوند و فرشتگان [۲۲]
- امکان شفاعت برای دیگران.[۲۳]
- هویت یافتن امت اسلام
- اطلاع و آگاهی مردم از احوال یکدیگر
- تقویت روحیه تعاون و همکاری
- کاشتن بذر محبت و مودت بین مسلمانان [۲۴]
در حدیثی از حضرت محمد صلی الله علیه چنین نقل شده که: «هر گامی که نمازگزار به سوی مسجد برمی دارد، هزار حسنه برای او ثبت می‌شود، هفتاد هزار درجه به او عطا می شود و در صورتی که در این حال از دنیا برود، خداوند متعال، هفتاد هزار ملک را مأمور می‌کند تا مزار او را زیارت کرده و در تنگنا و تنهایی قبر، انیس و همدم او باشند تا هنگامی که از قبرش برانگیخته شود.[۲۵]
آثار ترک نماز جماعت
همانگونه که ذکر شد، نماز جماعت، از جمله مستحبات مؤکد در دین اسلام است[۲۶] و در احادیث و روایات و سخن بزرگان، بی توجهی و ترک کردن نماز جماعت بدون عذر، از علل عدم قبولی نماز و کم توجهی به آن، به منزله کوچک شمردن خداوند متعال دانسته شده است.[۲۷]
آیا می توان نمازهای مستحبی را به صورت جماعت خواند؟
از نظر علمای شیعه، خواندن نمازهای مستحبی به جز نماز عیدین (نماز عید فطر و عید قربان) و نماز باران به صورت جماعت، جایز نیست.[۲۸] در این راستا، برخی از فقها، به جماعت خواندن نماز عیدین را در عصر غیبت امام زمان عجل الله فرجه، مستحب هم می دانند.[۲۹] بنابر نظر مشهور مراجع و فقهای شیعه، نماز عیدین را چه واجب باشد، چه مستحب، باید به جماعت خواند.[۳۰]
صاحب حدائق [۳۱] چنین عنوان کرده که برخی از فقهای متقدم شیعه همچون ابوصلاح حلبی و شهید اول، به جماعت خواندن نماز عیدِ غدیر را جایز می‌دانسته‌اند، لیکن، بحرانی خود، به جماعت خواندن این نماز را حرام اعلام کرده است.[۳۲]
اما، نظر علمای اهل سنت، برخلاف عقیده فقهای تشیع است؛ بیشتر فقهای اهل سنت، خواندنِ تمامی نمازهای مستحب مانند نماز تراویح [۳۳] را به صورت جماعت مجاز دانسته اند.[۳۴] اما از نظر مراجع و علمای شیعه، به جماعت خواندن نماز تراویح بدعت است.[۳۵]
پی نوشت ها
- بحارالأنوار، ج ۸۵، ص ۱۵
- صحیح البخاری، ج۱، ص۱۵۸ و المبسوط فی فقه الامامیه، ج۱، ص۱۵۲ و وسائل الشیعه، ج۸، ص۲۸۵-۲۸۶.
- الموطّأ، ج۱، ص۱۲۹ و الاّم، ج۱، ص۱۸۰ و جامع المدارک فی شرح المختصر النافع، ج۱، ص۴۷۰.
- نوری، مستدرک الوسائل، ج۱، ص۴۸۷.
- متقی هند، علی بن حسام، کنز العمال، کنز العمال، ج۸، ص۲۵۶
- نوری، مستدرک الوسائل، ۱۴۰۸ق، ج۶، ص۴۴۶.
- علامه مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۱۰ق، ج۸۸، ص۱۱۹.
- وسائل الشیعه، ج۸، ص۲۸۸.
- حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۰۹ق، ج۸، ص۲۸۷
- شیخ صدوق، علل الشرایع، ۱۳۸۵ش، ج۲، ص۳۲۵.
- امام خمینی، توضیح المسائل، ۱۳۸۷ش، ص۲۲۶، مساله ۱۴۶۱.
- یزدی طباطبایی، العروه الوثقی، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۷۸۵.
- شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۳۸۸؛ یزدی طباطبایی، العروه الوثقی، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۷۷۷.
- یزدی طباطبایی، العروه الوثقی، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۷۷۷.
- نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۱۳، ص۳۳۷.
- یزدی طباطبایی، العروه الوثقی، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۷۶۱.
- نوری، مستدرک الوسائل، ۱۴۰۸ق، ج۶، ص۴۴۹.
- شیخ صدوق، ثواب الاعمال، ۱۴۰۶ق، ص۳۷.
- علامه مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۱۰ق، ج۸۸، ص۴.
- حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۰۹ق، ج۵، ص۳۷۲.
- همان منبع
- شیخ صدوق، ثواب الاعمال، ۱۴۰۶ق، ص۳۷.
- نوری، مستدرک الوسائل، ۱۴۰۸ق، ج۶، ص۴۴۹.
- زحیلی، الفقه الاسلامی و ادلته، دار الفکر، ج۲، ص۱۱۶۷.
- علامه مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۱۰ق، ج۸۵، ص۴۳۴.
- نراقی، مستند الشیعه، ۱۴۱۶ق، ج۸، ص۱۱ـ۱۲؛ حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۰۹ق، ج۸، ص۲۸۵.
- حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۰۹ق، ج۸، ص۲۹۵.
- محقق حلی، المعتبر، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۴۱۵
- یزدی طباطبایی، العروه الوثقی، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۷۶۵؛ امام خمینی، توضیح المسائل، ۱۳۸۷ش، ص۲۳۴.
- شیخ صدوق، المقنع، ۱۴۱۵ق، ص۱۴۹؛ نراقی، مستند الشیعه، ۱۴۱۵ق، ج۶، ص۶.
- یوسف بن احمد بحرانی (۱۱۰۷ – ۱۱۸۶ق)، مشهور به صاحب حدائق و محدث بحرانی، از علمای شیعه امامیه در قرن دوازدهم هجری قمری است.
- بحرانی، الحدائق الناضره، ۱۴۰۵ق، ج۱۱، ص۸۷.
- این نماز، پس از نماز عشاء در ماه رمضان خوانده می‌شود. در بین اهل سنت رسم است که هر شب یک جزء قرآن را در این نمازها تلاوت می کنند تا در پایان ماه رمضان، کل قرآن ختم شود. نماز تراویح بیست رکعت است اما پس از هر دو رکعت سلام داده می‌شود، که پس از هر چهار رکعت استراحت (ترویحه) انجام می‌شود و از این رو آن را نماز تراویح می‌نامند.
- جزیری، الفقه علی المذاهب الاربعه، ۱۴۲۴ق، ج۱، ص۳۷۰ـ۳۷۱.
- شیخ طوسی، الخلاف، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۵۲۸.
منابع
- امام خمینی، سید روح الله، توضیح المسائل حضرت امام خمینی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۷ش.
- بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق الناضره فی احکام العتره الطاهره، تحقیق: محمدتقی ایروانی، سید عبدالرزاق مقرم، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۰۵ق.
- حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، قم، موسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۰۹ق.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، المقنع فی الفقه، قم، مؤسسه الامام الهادی، ۱۴۱۵ق.
- علامه حلی، حسن بن یوسف، تذکره الفقهاء، قم، موسسه آل البیت، ۱۴۱۴ق.
- علامه مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، موسسه الطبع و النشر،۱۴۱۰ق.
- یزدی طباطبایی، سید محمدکاظم، العروه الوثقی، بیروت، موسسه اعلمی، ۱۴۰۹ق.
- نوری، میرزا حسین، مستدرک الوسائل، قم، موسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۰۸ق.
- ثواب نماز جماعت