بررسی ابعاد اصل رجعت و صحت آن در آیات و روایات
«رجعت» یکی از عقاید شاخص شیعیان است و آن بازگشت جمعی از مؤمنان خالص و کافران و مشرکان بسیار شرور در آخرالزمان و در آستانه رستاخیز به این جهان است. مؤمنان پس از بازگشت مدارج کمال را طی می‌کنند و همه فیوضات را تحصیل می‌نمایند چنانچه امام رضا علیه السلام در حدیثی می‌فرمایند: « در رجعت مؤمنانی که به فیض شهادت نائل نشده بودند، به این آرزوی خود خواهند رسید.» و کافران نیز برای رسیدن به کیفرهای شدید و خفت و خواری در میان مردم بازگردانده می‌شوند. در این مقاله سعی داریم به واکاوی « اصل رجعت » بپردازیم. لطفاً ما را همراهی کنید.
رجعت در لغت و اصطلاح
واژه «رجعت» از ریشه «رجع» به معنی بازگشتن است. اما آنچه این واژه را دارای اهمیت نموده است معنی اصطلاحی آن است. «رجعت» در اصطلاح به معنی بازگشت روح به جسم در برخی از افراد مؤمن خالص و برخی از مشرکین و کفار محض است. یعنی، پس از اینکه مرده‌اند، واقعا زنده می‌شوند و به حیات دنیوی باز می‌گردند. در قرآن کریم و احادیث و روایات، از کلمات مختلفی برای مفهوم رجعت استفاده شده است. واژه‌هایی همچون؛ کره، رجعت، رد و حشر. اما از میان آنها واژه رجعت پرکاربردتر و مشهورتر است. رجعت از مصدر مره به معنی بازگشتی یکتا و ویژه است.
رجعت در اصطلاح فقهی، بدین معنی است که خداوند در آخرالزمان و در عصر ظهور حضرت مهدی علیه السلام، برخی از درگذشتگان را که شاید عده‌ای قرن‌ها پیش رحلت کرده باشند و عده‌ای چند روز قبل، با همان صورت و ظاهر و جسمی که در دنیا می‌زیسته‌اند، زنده می‌کند. به عزت رسیدن مؤمنان و دادن فرصتی به آنها برای رسیدن به کمال و به ذلت کشاندن کفار و مجازات و کیفر آنها، به سبب اعمال ناشایست شان در دنیا از دلایل اصل رجعت ذکر شده است.
دایره شمول رجعت
بر اساس روایات، رجعت همگانی نیست. بدین معنی که همگان رجعت نخواهند کرد بلکه فقط گروه خاصی از مؤمنان و کافران که در ایمان یا کفرشان ثابت قدم و راسخ بوده‌اند شامل این اصل خواهند شد. شیخ مفید علیه الرحمه در توضیح ویژگی‌های کسانی که رجعت خواهند کرد اینطور بیان کرده است که: رجعت کنندگان مؤمن، گروهی هستند که به سبب خلوص نیت و کثرت اعمال نیک و صالحشان، خداوند آنان را شایسته درک حکومت صالحان در آخرالزمان دانسته و زنده می‌نماید. [۱]
امام محمد باقر علیه السلام و امام جعفر صادق علیه السلام نیز در روایاتی به تفسیر آیه « و حرام علی قریه اهلکناها انهم لا یرجعون»؛ و حرام است بر شهرها و آبادی‌هایی که به سبب گناه هلاکشان کردیم، به دنیا بازگردند. آنها هرگز باز نخواهند گشت. [۲]، پرداخته و فرموده‌اند که: « رجعت کنندگان، فقط گروهی انتخاب شده از پیشینیان و گذشتگان هستند. شیعه، امامان معصوم علیهم السلام را محق‌ترین برگزیدگان برای اصل رجعت می‌دانند و بر این اساس، امام حسین علیه السلام که مظلوم‌ترین معصوم در طی تاریخ هستند را اولین رجعت کننده به دنیا و پس از ایشان پیامبر گرامی اسلام حضرت محمد صلی الله علیه و آله و سلم و امیرالمؤمنین علی علیه السلام نیز از رجعت کنندگان خواهند بود. در برخی از منابع روایی شیعه، امام علی علیه السلام «صاحب الکره» و « صاحب الرجعه» معرفی شده است. در برخی تفاسیر هم منظور از «دابه الارض» که در آیه « و إذا وقع القول علیهم اخرجنا لهم دابه من الارض تکلمهم ان الناس کانوا بایاتنا لا یوقنون »؛ و هنگامی که فرمان عذاب به آنها رسد، جنبنده‌ای را از زمین خارج می‌کنیم تا با آنان تکلم کند و می‌گوید که مردم به آیات ما ایمان نمی‌آورند. [۳] آمده است، حضرت علی بن ابیطالب علیه السلام است که در هنگام ظهور رجعت خواهد کرد. [۴] همچنین بر اساس روایاتی که از امام محمد باقر علیه السلام و امام جعفر صادق علیه السلام و نیز امام رضا علیه السلام نقل شده، گروهی از اصحاب و یاران حضرت محمد صلوات الله علیه که در حق خاندان ایشان ظلم نمودند، نیز در میان رجعت کنندگان خواهند بود تا مورد بازخواست قرار بگیرند. [۵]
بر اساس روایات، فقط مردان شامل رجعت نخواهند بود و زنانی نیز در میان رجعت کنندگان حاضر خواهند بود. از آن جمله بر اساس روایتی از امام محمد باقر علیه السلام، حضرت زهرا سلام الله علیها و زنی به نام حمیرا که ایشان را مورد آزار و اذیت قرار می‌داده است در آخرالزمان و در نزدیکی رستاخیز رجعت خواهند کرد و حمیرا، توسط حضرت قائم علیه السلام محاکمه و مجازات خواهد شد. [۶]
امام جعفر صادق علیه السلام در روایت دیگری در این باره فرموده‌اند: « سیزده زن، در میان یاران قائم ما، مهدی عجل الله فرجه هستند که وظیفه مداوای مجروحان و پرستاری از آنها را به عهده خواهند داشت.» [۷]
آنچه از مجموع روایات «رجعت» بر می‌آید این است که تمام پیامبران و انبیاء الهی به پرچمداری حضرت محمد صلی الله علیه و آله و سلم رجعت خواهند کرد و نیز تمامی امامان معصوم علیهم السلام و چند تن از اصحاب خاص ایشان همچون سلمان فارسی، مقداد، مالک اشتر و ابودجانه. تعدادی از زنان همچون سمیه مادر عمار، قنواء دختر رشید و … و تعدادی از اقوام همچون قوم موسی علیه السلام و اصحاب کهف (درود خدا بر آنها باد) نیز از رجعت کنندگان خواهند بود.
رجعت در آیات قرآن
«رجعت» یکی از مهمترین اعتقادات مذهبی مکتب تشیع است که زنده شدن دوباره مردگان بازگشت آنها را به دنیا توصیف می‌کند. البته همانطور که ذکر شد، مراد همه مردگان نیستند بلکه گروهی خاص و برگزیده از مردگان مد نظر قرار دارند. از آنجایی که این اتفاق در سایر ادیان الهی و برای امت‌های پیش از اسلام رخ داده بود و مردگان حیات دوباره یافته بودند، شیعیان با استناد به حدیثی از حضرت محمد صلوات الله علیه مبنی بر اینکه هر آنچه در امت‌های پیش از اسلام محقق شده بود، در امت پیامبر صلی الله علیه نیز حادث خواهد شد، «رجعت» را یکی از علائم آخرالزمان و در آستانه رستاخیز می‌دانند که در اسلام نیز حادث خواهد شد. البته این موضوع همواره مورد اختلاف شیعه و سنی بوده احتجاج‌ها و مباحثه‌های فراوانی بین آنان صورت گرفته است. شیعیان برای اثبات ادعای خود در مورد «رجعت» به ادله مختلفی از جمله آیات و روایات و اجماع و عقل استناد کرده‌اند. در اینجا به برخی از این آیات اشاره می‌کنیم؛
- «یوم نحشر من کل امه فوجا من یکذب بآیاتنا فهم یوزعون»؛ و روزی که محشور می‌کنیم گروهی از هر امتی را که آیات ما را تکذیب کرده‌اند. پس آنان نگاه داشته می‌شوند تا همه به هم بپیوندند. [۹] اثبات سندیت و اعتبار این آیه و دلالت آن بر اصل رجعت، این است که به حشر گروهی از هر امتی اشاره کرده نه به همه افراد امت! چرا که در حشر مربوط به روز قیامت، همه انسان‌ها محشور خواهند شد نه گروهی از آنان؛« و حشرناهم فلم تغادر منهم احدا»؛ و آنان را محشور می‌کنیم و هیچ احدی را فروگذار نخواهیم کرد.[۱۰]
- « و حرام علی قریه اهلکناها انهم لا یرجعون»؛ و بر آبادی‌هایی که به سبب گناه هلاکشان کردیم، حرام است که بازگردند، قطعاً آنها باز نخواهند گشت. [۱۱] در این آیه نیز، صحبت از بازگرداندن همه انسان‌ها نیست چرا که گروهی که به سبب اعمالشان، به عذاب الهی گرفتار شده و به هلاکت رسیده‌اند، از این امر مستثنی شده‌اند. مگر در روز قیامت این گروه از انسان‌ها، محشور نخواهند شد؟ از این رو، این آیه نیز به اصل رجعت تعبیر شده است. در ضمن مفسرین بر اساس این آیه، این گونه استنباط می‌کنند که، گروهی از کفار و مشرکان محض که در دنیا به عقوبت نرسیده و به مرگ طبیعی مرده‌اند شامل رجعت خواهند شد تا پس از رجعت به کیفر اعمالشان در دنیا برسند. از این رو، در این آیه، هلاک شدگان این قوم را از رجعت تحریم فرموده است.
- « قال ربنا امتنا اثنتین و احییتنا اثنتین فاعترفنا بذنوبنا فهل الی خروج من سبیل»؛ گفتند: پروردگارا! دو بار ما را به مرگ رسانیدی و دوبار ما را زنده کردی. سپس به گناهانمان اعتراف کردیم. پس آیا راه نجاتی از این راه ( آتش جهنم) هست؟[۱۲] مفسران این آیه را با توجه به مضامین آن، اشاره به رجعت کرده‌اند چرا که این اعتراف و درخواست رهایی، مربوط به روز قیامت است و تا روز قیامت انسان فقط یک بار زنده شده و یک بار مرده است. اما در این آیه، از دو بار مردن و دو بار زنده شدن صحبت شده است. و آن دلالت بر اصل رجعت است که در ادیان و امت‌های پیشین نیز واقع شده است و همانطور که گفته شد، پیامبر اکرم صلوات الله، بشارت وقوع اتفاقاتی را که بر امت‌های پیشین حادث شده بود، به امت خویش داده است. از این رو آیاتی که در آن به رجعت پیشینیان اشاره شده مورد استناد شیعه قرار گرفته است، با این حجیت که؛ اتفاقی که قبلاً بارها به وقوع پیوسته، باز هم امکان وقوع دارد. از آن جمله می‌توان به آیات زیر اشاره کرد؛
- « الم تر الی الذین خرجوا من دیارهم وهم الوف حذر الموت فقال لهم الله موتوا، ثم احیاهم…»؛ آیا ندیدید آنهایی را که از ترس مرگ از دیار خود بیرون رفتند که هزاران نفر بودند، خدا فرمود که همگی بمیرید. ( همه مردند ) سپس آنها را زنده کرد…[۱۳] این آیه درباره قوم حزقیل آمده است که از ترس مرگ سرزمین خود را ترک کرده‌اند. بنابر قولی از ترس طاعون یا وبا از شهر فرار کرده‌اند که خداوند همه آنها را می‌میراند. اما سپس به درخواست پیامبرشان حزقیل یا همان ذالکفل زنده می‌شوند. شیعه برای اثبات وجود اصل رجعت از این آیه نیز بهره برده است.
- « أَوْ کَالَّذِی مَرَّ عَلَىٰ قَرْیَهٍ وَهِیَ خَاوِیَهٌ عَلَىٰ عُرُوشِهَا قَالَ أَنَّىٰ یُحْیِی هَٰذِهِ اللَّهُ بَعْدَ مَوْتِهَا ۖ فَأَمَاتَهُ اللَّهُ مِائَهَ عَامٍ ثُمَّ بَعَثَهُ ۖ قَالَ کَمْ لَبِثْتَ ۖ قَالَ لَبِثْتُ یَوْمًا أَوْ بَعْضَ یَوْمٍ ۖ قَالَ بَلْ لَبِثْتَ مِائَهَ عَامٍ فَانْظُرْ إِلَىٰ طَعَامِکَ وَشَرَابِکَ لَمْ یَتَسَنَّهْ ۖ وَانْظُرْ إِلَىٰ حِمَارِکَ وَلِنَجْعَلَکَ آیَهً لِلنَّاسِ ۖ وَانْظُرْ إِلَى الْعِظَامِ کَیْفَ نُنْشِزُهَا ثُمَّ نَکْسُوهَا لَحْمًا ۚ فَلَمَّا تَبَیَّنَ لَهُ قَالَ أَعْلَمُ أَنَّ اللَّهَ عَلَىٰ کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ»؛ یا به مانند آن کس (عزیر) که به دهکده‌ای گذر کرد که خراب و ویران شده بود، گفت: (به حیرتم که) خدا چگونه باز این مردگان را زنده خواهد کرد! پس خداوند او را صد سال میراند سپس زنده کرد و برانگیخت و بدو فرمود که چند مدّت درنگ نمودی؟ جواب داد: یک روز یا پاره‌ای از یک روز درنگ نمودم، خداوند فرمود (نه چنین نیست) بلکه صد سال است که به خواب مرگ افتاده‌ای، نظر در طعام و شراب خود بنما که هنوز تغییر ننموده، و الاغ خود را بنگر (که اکنون زنده‌اش کنیم تا احوال بر تو معلوم شود) و تا تو را حجت و نشانه‌ای برای خلق قرار دهیم (که امر بعثت را انکار نکنند) و بنگر در استخوانهای آن که چگونه درهمش پیوسته و گوشت بر آن پوشانیم. چون این کار بر او روشن گردید، گفت: به یقین می‌دانم که خدا بر هر چیز قادر است.[۱۴]
این آیه داستان حضرت عزیر علیه السلام است که با عبور از خرابه‌ای یک لحظه با خود، درباره چگونگی معاد و زنده شدن مردگان دچار ابهام و سؤال شد. در همان لحظه خداوند او را به مدت صد سال میراند و سپس او را زنده کرد تا چگونگی برانگیخته شدن مردگان در قیامت را به او نشان دهد. این آیه یکی دیگر از منابع شیعه برای اثبات وجود رجعت است.
- « … و إذ تخرج الموتی باذنی … »؛ و زمانی که به اذن و اراده من، مردگان را از قبر بیرون می‌آوردی ( زنده می‌کردی) [۱۵]. این آیه نیز با اشاره به زنده کردن مردگان توسط حضرت عیسی علیه السلام بر حقیقت وجود اصل رجعت صحه می‌گذارد. دلیلی ندارد امری که در آیین‌های پیشین وجود داشته و همگان بر صحت آن اذعان دارند، در آینده وجودش غیر ممکن تلقی شود.
- آیات دیگری که شیعه برای اثبات اصل رجعت به آن استناد می‌کند، داستان مربوط به ماجرای اصحاب کهف است که در آیات یازدهم تا بیست و پنجم سوره کهف آمده است. ماجرای مردن و زنده شدن اصحاب کهف که حدود ۳۰۹ سال به طول انجامید، دلیل متقنی برای اثبات امر رجعت است.
اصل رجعت در احادیث و روایات
- امام علی علیه السلام در پاسخ یکی از اصحاب که درباره ذوالقرنین سوال کرده بود فرمودند: « ذوالقرنین نه پیامبر بود و نه فرشته، بلکه بنده‌ای عابد و با تقوا بود که در راه اطاعت از پروردگار بر فرق راست او ضربه‌ای وارد شد و از دنیا رفت، آنگاه خداوند او را زنده کرد. این بار بر فرق چپ او ضربه‌ای وارد شد و باز از دنیا رفت. خداوند مجدداً او را نعمت حیات بخشید، از این رو ذوالقرنین نامیده شد و در میان شما هم نظیر او هست! [۱۶] بنابر تفسیر ابن طاووس؛ مراد از اینکه حضرت فرمود: در میان شما هم نظیر او هست، خود حضرت امیرالمؤمنین است چرا که ابن ملجم با ضربه بر فرق ایشان، باعث شهادت آن حضرت شد و بر طبق آنچه تاکنون گفته شد، امیرالمؤمنین علی علیه السلام جزو رجعت کنندگان در آخرالزمان خواهند بود.
- روایتی از پیامبر اکرم صلوات الله به نقل از سلمان فارسی آمده است که در پاسخ به سؤال سلمان فارسی که پرسید: آیا من محضر امامان معصوم علیه السلام را درک خواهم کرد؟ فرمودند: تو و امثال تو و هر کس ایشان را با شناخت صحیح دوست بدارد، محضر آنان را درک خواهد نمود. سلمان علیه الرحمه می‌گوید: در آن هنگام خدا را فراوان شکر کردم و گفتم: یا رسول الله! آیا من تا آن زمان عمر خواهم کرد؟ حضرت فرمودند: ای سلمان! این آیه را بخوان: « ثم رددنا لکم الکره علیهم و امددناکم باموال و بنین اکثر نفیرا»؛ سپس دوباره شما را بر آنان چیره می‌کنیم و شما را به وسیله دارایی‌ها و فرزندانی کمک خواهیم کرد و نفرات شما را بیشتر از دشمن قرار می‌دهیم. همانطور که قبلاً هم اشاره شد، جناب سلمان فارسی علیه الرحمن نیز یکی از رجعت کنندگان معرفی شده است.
- امام جعفر صادق علیه السلام در روایتی ایام الله را سه قسم می‌داند: « روزهای خدا سه تا هستند؛ روز قیام قائم علیه السلام، روز رجعت و روز رستاخیز»[۱۸]
- امام رضا علیه السلام می فرمایند:« باور و اقرار به چند مفهوم، نشانه ایمان است: هرکس به یگانگی خدا و … و رجعت اقرار کند و به معراج و سوال و جواب در قبر و روز جزا و حساب در روز قیامت ایمان داشته باشد، مومن راستین و از شیعیان ما است. [۱۹]
- امام صادق علیه السلام در روایتی آنهایی را که اصل رجعت را باور ندارند، از خود رانده و می‌فرماید: کسی که به رجعت ما ایمان نداشته باشد، از ما نیست. [۲۰]
☑️ شاهد؛ علامه مجلسی، صاحب کتاب ارزشمند بحارالانوار، پس از نقل حدود ۲۰۰ حدیث و روایت با محوریت رجعت می‌نویسد: « چگونه می‌شود کسی، به حقانیت و شایستگی ائمه اطهار علیهم السلام ایمان داشته باشد اما در موضوعی که حدود دویست روایت متواتر از آن نقل شده است تردید نماید؟» ایشان در ادامه تأیید بزرگانی چون شیخ صدوق، شیخ مفید، شیخ طوسی، شیخ کلینی و … و نقل احادیث و روایات مزبور را در کتاب‌های این بزرگان، شاهدی بر ادعای خود دانسته است.
زمان رجعت
علما و اندیشمندان شیعه، همگی درباره کلیات مربوط به رجعت با هم اتفاق نظر دارند و عموماً آن را همزمان با ظهور حضرت مهدی علیه السلام دانسته‌اند. البته تفاوت‌های اندکی در نقل قول‌ها وجود دارد. برخی رجعت را اندکی پیش از ظهور و برخی نیز اندکی پس از ظهور قائم عجل الله دانستند. اما، از مجموعه روایات و تفاوت‌های اندکی که وجود دارد زمان رجعت مصادف با هنگام ظهور مهدی علیه السلام خواهد بود.
تفاوت رجعت با تناسخ
از آنچه تاکنون گفتیم، این گونه حاصل شد که « اصل رجعت » بازگشت و زنده شدن دوباره گروهی از افراد بسیار با ایمان و زاهد و گروهی از کفار و مشرکان خالص است با هدف تعالی و کمال نیکان و کیفر و انتقام از بدان. رجعت، زنده شدن با همان سیما و همان ظاهر و همان جثه و اندام است اما تناسخ، معنی دیگری دارد.
« تناسخ» بازگشت روح به جسم دیگر است. حال این بازگشت می‌تواند در مسیر کمال باشد یعنی حیات ثانی، در مرتبه بالاتری قرار داشته باشد، ( تناسخ صعودی) و یا می‌تواند در مسیر قهقرایی باشد و در مرتبه پایین‌تری قرار بگیرد،( تناسخ نزولی). البته، علما و بزرگان دین، با دلایل متعددی اصل را بر بطلان مسئله تناسخ قرار داده‌اند. از این رو مقایسه این دو، بی مورد به نظر می‌رسد چرا که این دو از حیث محتوا و ماهیت، هیچ وجه تشابهی ندارند.
کلام پایانی
طبق استناد به آیات و روایات انبوهی که به اصل رجعت پرداخته‌اند، حتی مخالفان سرسخت عصر رجعت که عمدتاً از اهل سنت هستند، با وجود نپذیرفتن جزئیات آن، با توجه به آنچه در آیات و روایات آمده است، ناگزیر از پذیرش اصل رجعت هستند. آیات مبین و مستدل قرآن و روایات متواتر ائمه اطهار علیهم السلام به قدری واضح و قاطع بیان شده‌اند که جایی برای انکار نیست. چه بسا انکار بدیهیات، تکذیب کنندگان را در صف مفسدین قرار دهد: « وَجَحَدُوا بِهَا وَاسْتَیْقَنَتْهَا أَنْفُسُهُمْ ظُلْمًا وَعُلُوًّا ۚ فَانْظُرْ کَیْفَ کَانَ عَاقِبَهُ الْمُفْسِدِینَ »: و با آنکه پیش نفس خود به یقین دانستند که آنها معجزه خداست باز از کبر و نخوت و ستمگری آن را انکار کردند، پس بنگر تا عاقبت آن مردم فاسد به کجا انجامید (و چگونه هلاک شدند). [۲۱]
پی نوشت ها
- پاکتچی، «رجعت»، دانشنامه بزرگ اسلامی
- سوره انبیاء، آیه ۹۵
- سوره نمل، آیه ۸۲
- الهی نژاد، «رجعت»، مبلغان
- سقاف، موسوعه الفرق الاسلام، ۱۴۴:۶
- عنایتی، «رجعت زنان»، انتظار
- جعفری، بانوان رجعت کننده، ۵۷
- الهی نژاد، «رجعت»، مبلغان
- سوره نمل، آیه ۸۳
- سوره کهف، آیه ۴۷
- سوره انبیاء، آیه ۹۵
- سوره غافر، آیه ۱۱
- سوره بقره، آیه ۲۴۳
- سوره بقره، آیه۲۵۹
- سوره مائده، آیه۱۱۰
- تفسیر مربوط به آیات ۸۸-۸۳ سوره کهف- زمخشری، محمود بن عمر، تفسیر الکشاف، ج۲، ص ۷۴۳
- سوره اسراء، آیه ۶
- بحار الانوار، ج ۵۳، ص ۶۳، ح ۵۳
- همان
- همان، ص ۹۲، ح ۱۰۱
- سوره نمل، آیه ۱۴
تحریریه بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود(عج)