آداب روزه داری و شرح مبطلات روزه

روزه، یکی از غبادات سفارش شده و نیز، یکی از فروع دهگانه دین اسلام است که انسان بالغ، با فرا رسیدن ماه مبارک رمضان، بر انجام آن مکلف می شود. البته، اان عبادتِ خاص، مانند سایر اعمال عبادی، آداب و احکامی دارد که رعایت آنها، موجب صحت عمل و خشنودی پروردگار خواهد بود. رعایت برخی از این شرایط، واجب و برخی دیگر مستحب است. در ادامه به توصیف و تشریح آداب روزه داری و مبطلات روزه خواهیم پرداخت. با ما همراه باشید.

 

جایگاه روزه در اسلام

آیات و روایاتی که در باب روزه آمده، اهمیت و جایگاه روزه را در اسلام نشان می دهد، چنانچه در بسیاری از روایات، به عنوانِ یکی از بافضیلت ‌ترین عبادات [۱]، یکی از ستون‌های پنج ‌گانه دین اسلام [۲]، جهاد با نفس [۳] و ترک آن، موجب خروج از ایمان [۴] دانسته شده است.

 

تعریف روزه

روزه به امتناع از انجام اعمال عادی و روزمره ای همچون خوردن و آشامیدن از اذان صبح تا اذان مغرب به قصد قُربت گفته می‌شود.[۵] برخی از فقها، روزه را مهیّا ساختن نفس در جهت خودداری از مبطلاتِ آن تعریف کرده‌اند.[۶] آیه الله سید محمد حسین طباطبایی، مفسر بزرگ شیعه، عقیده دارد که دین اسلام در وجوب روزه، صرفِ امتناع از خوردن و آشامیدن را کافی نمی‌داند، بلکه امر فرموده است که؛ شخصِ روزه‌دار از هرچیزی که موجب آلودگی و ارتکاب گناه است و یا اینکه او را به سوی هوس‌ها و وسوسه‌های نفسانی سوق می‌دهد، امتناع کرده و دوری نماید.[۷]

 

آداب روزه داری

روزه علاوه بر احکام و واجبات، مستحباتی هم دارد که تحت عنوان آداب روزه تعریف شده اند. این آداب، خود به دو قسم آداب باطنی و آداب ظاهری تقسیم می شوند که ذیلاً به توصیف و بررسی هرکدام از این آداب خواهیم پرداخت.

 

آداب باطنی روزه داری

منظور از آداب باطنی، احساسات و افکار و خُلقیات است که همراه با روزه داری، رنگ و بوی خدایی گرفته و روزه دار را به سوی تعالی و قرب الهی سوق می دهد. برخی از این آداب باطنی عبارتند از:

• • پرهیز از حرام های خدا با تمام اعضا و جوارح؛ شایسته است روزه دار، اعضا و جوارح خود را از ارتکاب گناه و انجام کارهای ناشایست باز دارد، تا با موفقیت در این امر، در پایان ماه رمضان، از تیرگی گناهان نیز رهایی یابد.[۸]

امام صادق علیه السلام در این رابطه می فرمایند: «آن هنگامی که روزه مى‏گیرى، باید چشم و گوش و مو و پوست تو هم روزه‏دار باشند، یعنى از گناهان پرهیز کند.»[۹]

• • دوری از ریا و داشتن اخلاص در عمل؛ هرچند که این شیوه، باید مسلک همیشگی انسان باایمان باشد، لیکن، در ماه رمضان، مراقبه ی بیشتری لازم است، [۱۰] و هر کس که در این ماه، ریاکارانه روزه بگیرد، شرک ورزیده است.[۱۱]
  • توبه کردن؛ بازگشت از گناه و توبه، یکی از آداب شایسته در ماه ضیافت خداوند متعال است.
  • غیبت نکردن: احادیث و روایات در مذمت غیبت، به اندازه کافی گویا هستند، بر اساس همین احادیث، هر کس که در ماه رمضان، پشت سرِ مسلمانى غیبت نماید، برای روزه دارى خود، پاداشى نخواهد یافت.[۱۲]
  • اجتناب از افکار ناشایست و پست؛ بعضی از روزه داران، از تمام کارهایی که پروردگار، حرام کرده امتناع می‌کنند و تنها هدف‌شان رسیدن به درجات بالا و خشنودی خداوند می‌باشد. برخی نیز،علاوه بر اینها، از فکرهای پست، هر چند که جایز هم باشد، امتناع می‌کنند و افطارشان نیز فقط برای خدا و در راه خدا خواهد بود.[۱۳]
  • امتناع از دروغگویی؛ دروغ گویی، صفت بسیار مذمومی است که گفته می شود روزه را باطل می کند. [۱۴]
  • خودداری از دشنام دادن: روزه داری، صرفاً نخوردن آب و غذا نیست، خداوند متعال، روزه را حجابى در برابر رفتار و گفتار زشت قرار داده که روزه دار با آن، روزه را افطار مى کند.[۱۵]
  • انس با صلوات؛ مستحب است که شخص روزه دار در هنگام روزه ماه رمضان، بسیار صلوات بفرستد، چرا که صلوات بهترین و بالاترین دعا می‌باشد و ملائکه در برابر آن، برایِ خودِ او صلوات می‌فرستند، یعنی از خدا می‌خواهند که این فرد را از ظلمت به سمت نور هدایت کند.[۱۶]
  • دعا کردن؛ مستحب است که انسانِ روزه دار در ماه رمضان، بسیار دعا کند و برای همه ی ملتمسین دعا و طالبانِ رهایی از اسارت شهوات و هوای نفس استغفار نماید.
  • پاکیزه نگه داشتن دل از پلیدی‌هایی مانند غرور و تکبر، حسد، بخل و ….

آداب ظاهری روزه داری

مراد از آداب ظاهری روزه، اعمال و گفتار و کرداری است که قابل مشاهده باشد. این دسته از آدابِ روزه داری، علاوه بر حفظ شعائر اسلام، بر روی صحتِ عملِ روزه دار نیز، تأثیر گذار هستند، از آن جمله است:

• • نرفتن به مسافرت: بهتر است در ماه رمضان جز براى سفر حج یا عمره و یا برای محافظت از مالى که مى ترسى از دست برود و یا کشت و زراعتى که فصلِ دروى آن رسیده است، به مسافرت نروید.[۱۷]
  • پرهیز از انجام اعمالی که به ضعف مى انجامد: بهتر است شخصِ روزه دار، برای دوری از ضعف، از کارهایی مثل دویدن و استحمام و حجامت، پرهیز نماید. [۱۸]
  • خودداری از انجام هر کاری که ممکن است به شکستن روزه منتهی شود: کارهایی مانند شوخی و نزدیک شدن به همسر و همچنین استنشاق (آب در بینی کردن) و امثال آنها، که ممکن است به شکستن روزه بینجامد، بهتر است که در زمان روزه داری، انجام نشود.[۱۹][۲۰]
  • بیدار شدن برای سحری و تناول آن؛ مستحبّ است کسی که می خواهد روزه بگیرد، سحری بخورد، ولو به اندازه جرعه آبی، که درود خداوند در این اوقات برای آنهاست.
  • خواندن دعای ابوحمزه ثمالی؛ یکی از آداب و اعمال سفارش شده در سحرهای ماه مبارک رمضان، خواندن دعای ابوحمزه ثمالی است.[۲۱]
  • معطر کردنِ خود به عطر و گلاب و امثال آن؛ استعمال عطر، یکی دیگر از آداب روزه داری است، چنانچه امام صادق علیه السلام فرمودند: «عطر، تحفه روزه‌دار است.» اهمیت این امر بدان حد است که ایشان در حدیث دیگری نیز به این موضوع پرداخته و فرمودند: «اگر شخص روزه‌دار، در آغاز روز عطر بزند، هیچوقت عقل خود را از دست نمی‌دهد.»
  • افطاری دادن؛ یکی دیگر از آداب مشهور و البته پرطرفدار، افطاری دادن به روزه داران است، کما اینکه معصومین علیهم السلام، در رابطه با استحباب آن، توصیه های فراوانی داشته اند:
    همانطور که در خطبه شعبانیه از قول پیامبر اکرم صلی الله علیه روایت شده، پاداش افطاری ‌دادن به یک مؤمنِ روزه دار در ماه مبارک رمضان با ثواب آزاد کردن یک بنده برابر است و موجب آمرزش گناهان می شود.[۲۲] امام صادق علیه السلام فرمود: «هر کس روزه دارى را افطار دهد، براى خودِ او هم، مانند اجر روزه دار است.»[۲۳] امام کاظم علیه السلام فرمودند: «افطارى دادن به برادر روزه دارت از گرفتن روزه (مستحبى) بهتر است.»[۲۴]

• • قرائت قرآن؛ خواندن آیات قرآن برای فردِ روزه دار، چندین برابرِ کسی که روزه نیست، پاداش و ثواب دارد، چنانچه امام رضا (علیه السلام) فرمود: «هر کس ماه رمضان یک آیه از کتاب خدا را قرائت کند، همانند این است که در ماههاى دیگر تمام قرآن را بخواند.»[۲۵]
  • خواندن دعا و تلاوت سوره قدر به هنگام افطار از فضیلت بسیاری برای روزه داران برخوردار است. [۲۶]

مبطلات روزه

مُبطِلات روزه، یعنی انجام دادن کارهایی که روزه را باطل می‌کنند. طبق نظر مشهور فقها، نُه چیز، روزه را باطل می کند که البته، شرایطی دارد. فقها و مراجع، مبادرت به انجام این اعمال را از روی عمد، حرام دانسته [۲۷] و موجب واجب شدن کفّاره می‌دانند،[۲۸] لیکن، در صورتی که ارتکاب این مبطلات، با اکراه و اجبار و یا به صورت سهوی و از روی فراموشی انجام شود، روزه باطل نمی‌شود.[۲۹] این نُه مورد عبارتند از:

خوردن و آشامیدن

طبق نظر مراجع، خوردن و آشامیدن، هنگامی موجب بطلان روزه می شود که به صورت تعمدی باشد، بنابراین، در صورتی که شخصِ روزه دار فراموش کند که روزه بوده است، روزه‌اش باطل نشده و صحیح است.[۳۰] برخی از فقها، همچون امام خمینی قدس سره، آیات عظام بهجت، مکارم شیرازی و شبیری زنجانی، تزریق سرم یا آمپول تقویتی را، که به‌ عنوان غذا، مصرف می شود، بنا بر احتیاط واجب جایز نداسته‌اند؛ اما سایر مراجع، همچون آیات عظام خویی، سیستانی، تبریزی و صافی گلپایگانی عقیده دارند که؛ تزریق آمپول و سرم، خواه دارویی- درمانی باشد خواه تقویتی، اشکالی ندارد و روزه را باطل نمی کند.[۳۱]

تبصره: طبق نظر عمده فقها جویدن غذا برای کودک و چشیدن غذا و مانند آن، که معمولاً به حلق نمی‌رسد، روزه را باطل نمی‌کند، هر چند اتفاقی و بی‌اختیار به حلق برسد و فرو رود؛ ولی اگر از اول بداند که به حلق می‌رسد، در صورت فرو رفتن، روزه باطل می‌شود. همچنین به‌ فتوای برخی از فقیهان شیعه، در صورتی که فردِ روزه‌دار، دچار تشنگی شدیدِ و غیرقابل تحمل شود، به گونه ای که بیمِ آسیب جسمی داشته باشد، می‌تواند به قدر ضرورت و رفع تشنگی، آب بنوشد.[۳۲]

توجه: درباره تکلیف روزه‌دار، بعد از نوشیدن آب، مطابق نظر فقها، دو فتوا وجود دارد:

الف- برخی از ایشان معتقدند که: گرچه نوشیدن آب جایز است، لیکن روزه باطل می‌شود ولی با این وجود، لازم است که فرد، تا اذان مغرب از مبطلاتِ روزه، دوری کرده و قضای آن روز را بعداً ادا نماید.[۳۳]

ب- فقهای دسته دیگر، عقیده دارند که با وجود نوشیدن آب، روزه صحیح است، فلذا نیازی به گرفتن قضای آن نیست.[۳۴]

دروغ بستن به خدا، پیامبر اکرم(ص) و امامان معصوم علیهم السلام

غیبت کردن و دروغ‌ گفتن و نگاه حرام و گناهانی اینچنین، هرچند که حرام‌ بوده و در ماه رمضان، معصیت بیشتری را برای فاعلشان به همراه دارند،[۳۵] لیکن از مبطلات روزه به شمار نمی آیند و روزه را باطل نمی‌کنند.[۳۶] اما، بر اساس فتوای مراجع، تنها دروغ‌ بستن به خدا، رسول الله و ائمه اطهار علیهم السلام روزه را باطل می‌کند.[۳۷] حتی برخی از ایشان، دروغ‌ بستن به حضرت فاطمه سلام الله علیها و همچنین سایر پیامبران و اوصیای آن‌ها را نیز جزو مبطلات روزه برشمرده‌اند.[۳۸] تنها فقیهی که دروغ بستن به خدا و پیامبر و ائمه اطهار را باعث بطلان روزه نمی داند، محمد حسین کاشف ‌الغطاء است.. به عقیده وی، این کار یکی از گناهان کبیره است و مانند سایر گناهان، در ماه رمضان فقط حرمتش تشدید می‌شود.[۳۹]

رساندن دود و غبار غلیظ به حلق

طبق فتوای اکثر مراجع، رساندن دود و غبار غلیظ به حلق، باعث باطل شدن روزه می شود.[۴۰] بنابراین، مصرف دخانیاتی مانند سیگار و قلیان و … جزو مبطلات روزه هستند.[۴۱] البته در این مورد هم اختلاف نظر وجود دارد و برخی از مراجع، رساندن دود و غبار به حلق را باعث بطلان روزه ندانسته اند،[۴۲] لیکن، معتقدند؛ بنا بر احتیاط مستحب، غبار روزه را باطل می‌کند و مصرف دخانیات در ماه رمضان به صورت علنی جایز نیست.[۴۳]

جماع

یکی دیگر از مبطلات روزه، جِماع یا آمیزش جنسی است، ولو اینکه به انزال منجر نشود. در این مورد، جماع از قُبُل یا دُبُر (جلو یا پشت) تفاوتی ندارد و در حکم بطلان روزه، تفاوتی بین زن و مرد نیست.[۴۴]

استمناء

مراجع و فقها، استمناء (به معنی خارج کردن عمدی منی) را در شمار مبطلات روزه دانسته اند؛[۴۵] لیکن طبق فتوای ایشان، چنانچه کسی، قصد استمنا نداشته باشد، اما عملی که انجام می دهد، به انزال منجر شود، روزه‌اش باطل نشده و صحیح است.[۴۶] به طور مثال، در صورتی که ملاعبه (شوخی جنسی با همسر) به‌طور اتفاقی، به انزال منجر شود، باعث بطلان روزه نمی شود، اما اگر کسی به قصد انزال، اقدام به ملاعبه کند و یا به ‌گونه‌ای ملاعبه را انجام دهد که غالباً به انزال منجر می‌شود، در صورتی که رفتارش به انزال منتهی شود، روزه‌اش باطل خواهد بود.[۴۷]

نکته؛ محتلم شدن (خروج منی در خواب) باعث باطل شدن روزه نیست؛ لیکن چنانچه کسی قبل از اذان صبح، دچار احتلام شود، باید تا قبل از اذان صبح، غسل جنابت نماید.[۴۸] اما، چنانچه در طول روز، محتلم شود، روزه اش صحیح است.[۴۹]

باقی‌ماندن بر جنابت [۵۰] و حیض و نفاس تا اذان صبح

کسی که دوره حیض و نفاسش به سر رسیده و نیز کسی که جنب شده، باید تا قبل از اذان صبح، غسل نماید و اگر تا اذان صبح غسل نکند، روزه ی آن روزش باطل خواهد بود.

ارتماس یا فروبردن تمام سر در آب

برخی از فقها و مراجع، اِرتِماس، را یکی از موجبات باطل ‌کننده روزه عنوان کرده اند.[۵۱] طبق فتوای ایشان، غسل ارتماسی برای روزه دار در ماه رمضان صحیح نیست و باعث باطل شدن روزه می‌شود.[۵۲] البته به ‌فتوای این مراجع، اگر قسمتی از سر، از آب بیرون باشد، روزه باطل نشده و صحیح است.[۵۳] البته برخی دیگر از فقها، فرو بردن تمام سر در آب را در حال روزه، حرام می‌دانند؛ لیکن آن را باعث بطلان روزه نمی‌دانند.[۵۴]

اماله (تنقیه) با مایعات [۵۵]

به عقیده برخی از فقها، اِماله با مایعات، باعث بطلان روزه است؛ لیکن در روزه ی واجب، مانند روزه ماه رمضان، در این که فقط گرفتن قضای آن واجب می شود یا اینکه دادنِ کفاره نیز واجب می شود، اختلاف نظر است. [۵۶]

امام خمینی قدس سره، در تحریرالوسیله، اماله‌ کردن با مایعات‌ را در هر شرایطی باعث بطلان روزه دانسته است، هرچند که به‌ خاطر مریضی و مانند آن باشد.[۵۷] البته در صورتی که آگاهانه و تعمدی باشد نه سهوی و به خاطر فراموشی و یا بدون نیت [۵۸] بنابراین، درصورتی ‌که تعمدی و از روی اختیار بوده و بدون اجبار و اکراه انجام گیرد، بنابر احتیاط (واجب) دادن کفّاره واجب می‌شود.[۵۹]

استفراغ کردن

مطابق فتوای آیه الله خامنه ای، استفراغ کردن اگر از روی عمد باشد، روزه را باطل می کند:

۱. چنانچه روزه‌دار از روی عمد، قی (استفراغ) کند، حتی اگر به دلیل بیماری و مانند آن مجبور به این کار شده باشد، روزه‌اش باطل می‌شود، امّا اگر سهوی یا بی‌اختیار استفراغ کند، اشکال ندارد.

۲. چنانچه روزه دار، هنگام آروغ زدن، چیزی در دهانش بیاید، باید آن را بیرون بیاندازد ولی چنانچه بی‌اختیار قورت دهد، روزه‌اش صحیح است.

چند نکته در رابطه با مبطلات روزه

• برخی از فقها، نیت قطع روزه یا نیت انجام‌ دادن یکی از مبطلات آن را نیز یکی از مبطلات روزه دانسته اند.[۶۰]
• هرگاه شخصِ روزه‌دار، تعمداً و به اختیار، کاری که روزه را باطل می‌کند، انجام دهد، روزه‌ اش باطل می‌شود، امّا، در صورتی که آگاهانه و از روی عمد نباشد، مانند این که پایش بلغزد و در آب فرو رود، یا اینکه سهواً و از روی فراموشی چیزی بخورد و یا اینکه قهراً چیزی در گلوی او بریزند، روزه‌ او، باطل نمی‌شود و در صدقِ این حکم، تفاوتی بین روزه واجب و مستحب، نیست.
• هرگاه شخص روزه‌دار، بر اثر اجبار یا اکراه شخص دیگری، شخصاً مرتکب یکی از مبطلات روزه شود (بدین معنی که او را مجبور نمایند که خودش روزه اش را بشکند، مثلاً او را تهدید کنند که اگر افطار نکنی، آسیب جانی یا مالی به تو خواهیم رساند و او شخصاً برای جلوگیری از آسیب، روزه اش را بشکند) روزه‌اش باطل می‌شود.
• در صورتی که شخصِ روزه‌دار سهواً یکی از مبطلات روزه را انجام دهد که موجب باطل شدن روزه است و بعداً به تصور اینکه روزه‌اش باطل شده، اینبار تعمداً یکی از آن مبطلات را انجام دهد، روزه‌ اش باطل می‌شود.
• هرگاه روزه داری، شک ‌کند که یکی از مبطلات روزه را انجام داده است ‌یا نه، مثلاً دود یا غبار غلیظی که به حلق او رسیده، آن را فرو برده است یا نه، یا آبی که مثلاً به قصد قرقره یا مسواک، داخل دهان کرده، بیرون ریخته یا نه، در این صورت روزه‌اش صحیح است.

 

مکروهات روزه داری

طبق نظر فقها و مراجع تقلید، انجام بعضی کارها در حال روزه مکروه است، کارهایی که ممکن است صحت آن را به خطر بیاندازد و یا باعث کاسته شدن از فضیلت آن شود. برخی از این مکروهات عبارتند از: لمس کردن، بوسیدن و شوخی های جنسی و ملاعبه با همسر، مضمضه کردن آب بدون دلیل عقلائی، سرمه کشیدن، بوییدن گل‌ها و چیزهای معطر، انجام هر کاری که موجب ضعف شود، مرطوب کردن لباس، انجام هر عملی که موجب خون‌ آلود شدن دهان شود مانند ‌کشیدن دندان و سایر اعمال دندانپزشکی و ….[۶۱]

 

فضیلت روزه در آیات قرآن

خداوند متعال فرمان روزه را با همراه با ذکر سعادت برای روزه داران و احکامِ روزه داری در قرآن کریم تشریح فرموده است:

• «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُتِبَ عَلَیْکُمُ الصِّیَامُ کَمَا کُتِبَ عَلَى الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ»؛ ای افرادی که ایمان آورده‌اید! روزه بر شما نوشته شده، همان‌گونه که بر کسانی که قبل از شما بودند نوشته شد؛ تا پرهیزکار شوید.[۶۲]
• « شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ هُدًى لِلنَّاسِ وَبَیِّنَاتٍ مِنَ الْهُدَىٰ وَالْفُرْقَانِ ۚ فَمَنْ شَهِدَ مِنْکُمُ الشَّهْرَ فَلْیَصُمْهُ ۖ وَمَنْ کَانَ مَرِیضًا أَوْ عَلَىٰ سَفَرٍ فَعِدَّهٌ مِنْ أَیَّامٍ أُخَرَ ۗ یُرِیدُ اللَّهُ بِکُمُ الْیُسْرَ وَلَا یُرِیدُ بِکُمُ الْعُسْرَ وَلِتُکْمِلُوا الْعِدَّهَ وَلِتُکَبِّرُوا اللَّهَ عَلَىٰ مَا هَدَاکُمْ وَلَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ»؛ (روزه، در چند روز معدودِ) ماهِ رمضان است؛ ماهی که قرآن، برای راهنمایی مردم، و نشانه‌های هدایت، و فرق میان حق و باطل، در آن نازل شده است. پس آن کس از شما که در ماه رمضان در حضر باشد، روزه بدارد! و آن کس که بیمار یا در سفر است، روزهای دیگری را به جای آن، روزه بگیرد! خداوند، راحتی شما را می‌خواهد، نه زحمت شما را! هدف این است که این روزها را تکمیل کنید؛ و خدا را بر اینکه شما را هدایت کرده، بزرگ بشمرید؛ باشد که شکرگزاری کنید![۶۳]

 

فضیلت روزه گرفتن در روایات

معصومین علیهم السلام همواره راههای رسیدن به سعادت را برای مردم و بویژه مسلمانان بیان کرده و آنها را به خیر و نیکی رهنمون شده اند. در مورد روزه نیز، احادیث و روایات فراوانی از جانب ایشان آمده تا مسیر سعادت را برای حق طلبان روشن نماید:

• امام محمد باقر علیه السلام فرمودند: «بنى الاسلام على خمسه اشیاء، على الصلوه و الزکاه و الحج و الصوم و الولایه.»؛ دین اسلام بر پنج چیز استوار است، بر نماز و زکات حج و روزه و ولایت (رهبرى اسلامى). [۶۴]
• پیامبر اکرم صلی الله علیه فرمودند: «الصوم جنه من النار.»؛ روزه سپر آتش (جهنم) است. یعنى با روزه گرفتن انسان از آتش جهنم در امان خواهد بود.[۶۵]
• امام صادق علیه السلام فرمودند: «همانا خداوند عزو جل که فرموده است: از صبر و نماز کمک بگیرید، صبر، همان روزه است.» [۶۶]
• حضرت محمد صلی الله علیه و آله فرمود: « خداى تعالى فرموده است: روزه براى من است و خودِ من پاداش آن را مى‏دهم.» [۶۷]

 

پی نوشت ها

1. نجفی، جواهرالکلام، ۱۴۰۴ق، ج۱۶، ص۱۸۱.
2. نگاه کنید به: کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ش، ج۲، ص۱۸-۲۴ و ج۴، ص۶۲.
3. مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۹۳، ص۲۵۷، ح۱۴.
4. صدوق، من لایحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۱۱۸، ح۱۸۹۲.
5. مشکینی، مصطلحات الفقه، ۱۳۹۲ش، ص۳۶۳.
6. همان منبع
7. طباطبایی، تعالیم اسلام، ۱۳۸۷ش، ص۲۷۲.
8. ر.ک: فضائل الأشهر الثلاثه، ص ۷۸، از امام علی علیه السلام.
9. الکافى ج ۴ ص ۸۷، ح ۱
10. صحیفه کامله سجادیه، امام زین العابدین علیه‌السلام، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ پنجم، ۱۳۷۶، ص۲۱۱.
11. ر.ک: مسند ابن حنبل، ج ۶، ص ۸۲؛ تفسیر القمّی، ج ۲، ص ۴۷، از رسول الله.
12. ر.ک: جامع الأخبار، ص ۴۱۲ از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلّم.
13. المراقبات، میرزا جواد ملکی تبریزی، ص۲۷۳.
14. ر.ک: الإقبال، ج ۱ ص ۱۹۵، از امام باقر علیه السلام.
15. ر.ک: الکافی، ج ۴، ص ۸۷، از پیامبر خدا صلوات الله علیه.
16. حکمت عبادات، آیت الله جوادی آملی، نشر اسراء، چاپ پنجم، ۱۳۸۱، ص۱۲۷.
17. تهذیب الأحکام، ج ۴، ص ۳۲۷، ح ۱۰۱۷، از امام صادق علیه السلام.
18. جامع الأحادیث، قمّی، ص ۱۵۷، از امام علی علیه السلام.
19. تهذیب الأحکام، ج ۴، ص ۲۷۲، ح ۸۲۲؛ سنن أبی داوود، ج ۱، ص ۳۶.
20. ماه خدا، ص ۲۴۴ ـ ۲۶۷ و ۲۷۹ – ۲۸۷.
21. المراقبات، آیت الله میرزا جواد ملکی تبریزی، ترجمه ابراهیم محدث بندرویگی، انتشارات اخلاق، چاپ اول ۱۳۷۵، ص۱۹۳.
22. صدوق، عیون أخبار الرضا علیه السلام، ۱۳۷۸ق، ج۱، ص۲۹۶.
23. الکافى، ج ۴ ص ۶۸، ح ۱
24. همان، ح ۲
25. بحار الانوار ج ۹۳، ص ۳۴۶
26. حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۰۹ق، ج۱۰، ص۱۴۷-۱۵۱.
27. شیخ بهایی، جامع عباسی، ۱۴۲۹ق، ص۲۷۰.
28. نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۱۶، ص۲۲۶؛ خویی، موسوعه الإمام الخوئی، ۱۴۱۸ق، ج۲۱، ص۳۰۵.
29. یزدی، العروه الوثقی، ۱۴۱۹ق، ج۳، ص۵۴۱-۵۷۶.
30. همان، ص۵۴۱-۵۴۳.
31. بنی ‌هاشمی خمینی، توضیح ‌المسائل سیزده ‌مرجع، ۱۴۲۴ق، ص۸۹۲، ۸۹۳.
32. حکیم، مستمسک العروه الوثقی، ۱۳۷۴ش، ج۸، ص۳۲۴؛ آملی، مصباح ‌الهدی، ۱۳۸۰ق، ج۸، ص۱۴۰، خمینی، استفتائات، دفتر نشر اسلامی، ج۱، ص۳۲۱.
33. نگاه کنید به آملی، مصباح‌ الهدی، ۱۳۸۰ق، ج۸، ص۱۴۰؛ حکیم، مستمسک العروه الوثقی، ۱۳۷۴ش، ج۸، ص۳۲۴؛ سبزواری، مهذب الاحکام، ۱۴۱۳ق، ج۱۰، ص۱۳۲.
34. نگاه کنید به شهید اول، الدروس الشرعیه، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۲۷۶؛ حلی، منتهی ‌المطلب، ۱۴۱۲ق، ج۹، ص۱۳۹؛ شیخ بهایی، التعلیقه علی الرساله الصومیه، ۱۴۲۷ق، ص۴۹-۵۰؛ اردبیلی، مجمع‌ الفائده، ۱۴۰۳ق، ج۵، ص۳۲۵-۳۲۶؛ حکیم، مصباح ‌المنهاج، ۱۴۲۵ق، ص۱۶۱؛ سبحانی، رساله توضیح‌ المسائل، مؤسسه امام صادق، مسئله ۱۲۵۶.
35. کاشف ‌الغطاء، العروه الوثقی، ۱۴۱۹ق، ج۳، ص۵۴۹.
36. ابن ‌ادریس، سرائر، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۳۷۳-۳۷۴.
37. یزدی، العروه الوثقی، ۱۴۱۹ق، ج۳، ص۵۴۹.
38. نگاه کنید به همان منبع، ص
39. کاشف ‌الغطاء، العروه الوثقی، ۱۴۱۹ق، ج۳، ص۵۴۹.
40. یزدی، العروه الوثقی، ۱۴۱۹ق، ج۳، ص۵۵۳-۵۵۴؛ بنی‌هاشمی خمینی، توضیح‌المسائل سیزده‌مرجع، ۱۴۲۴ق، ج۱، ص۹۰۲-۹۰۳.
41. یزدی، العروه الوثقی، ۱۴۱۹ق، ج۳، ص۵۵۴.
42. شبیری، رساله توضیح المسائل، ۱۴۳۰ق، ص۳۲۹، مسئله ۱۵۸۱.
43. همان، ص۳۳۴، مسئله ۱۶۱۲ و ۱۶۱۴.
44. یزدی، العروه الوثقی، ۱۴۱۹ق، ج۳، ص۵۴۳.
45. همان، ص ۵۴۶
46. همان، ص ۵۴۸
47. بهجت، استفتائات، ۱۴۲۸ق، ج۲، ص۳۵۰؛ خمینی، استفتائات، ۱۴۲۲ق، ج۱، ص۳۰۷.
48. یزدی، العروه الوثقی، ۱۴۱۹ق، ج۳، ص۵۴۷.
49. همان، مرکز فقه الائمه الاطهار، ج۲، ص۲۳.
50. یزدی، العروه الوثقی، ۱۴۱۹ق، ج۱، ص۴۸۰.
51. بنی‌هاشمی خمینی، توضیح‌المسائل سیزده‌مرجع، ۱۴۲۴ق، ج۱، ص۹۰۴. یزدی، العروه الوثقی، ۱۴۱۹ق، ج۳، ص۵۵۵.
52. یزدی، العروه الوثقی، ۱۴۱۹ق، ج۳، ص۵۵۹، مسئله ۴۳.
53. همان، ص ۵۵۶، مسئله ۳۳
54. نگاه کنید به یزدی، العروه الوثقی، ۱۴۱۹ق، ج۳، ص۵۵۵، تعلیقات کاشف الغطاء، اصفهانی، آل ‌یاسین و جواهری؛ شبیری زنجانی، رساله توضیح‌ السمائل، ص۳۰۵، مسئله ۱۶۱۷.
55. اِنِما (به انگلیسی: Enema) یا تَنقیه یا اِماله به فرو کردن آب یا هر مایع دیگر به درون رودهٔ بزرگ جهت پاک کردن روده از آلودگی‌ها و مدفوع گفته می‌شود. این کار معمولاً برای درمان برخی از بیماری‌ها به کار می رود.
56. نجفی، جواهر الکلام، ج۱۶، ص۲۷۴-۲۷۵.
57. موسوعه الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیله، ج۱، ص۳۰۱، کتاب الصوم، القول فیما یجب الاجتناب عنه.
58. همان، ص۳۰۳، کتاب الصوم، القول فیما یجب الاجتناب عنه، مساله ۱۸.
59. همان، ص۳۰۵، کتاب الصوم، القول فیما یترتب علی الافطار
60. طباطبایی یزدی، العروه الوثقی(محشی)، ۱۴۱۹ق، ج۳، ص۵۴۱- ۵۷۷؛ امام خمینی، توضیح المسائل(محشی)، ۱۴۲۴ق، ج۱، ص۸۹۱.
61. مؤسسه دائره المعارف فقه اسلامی، فرهنگ فقه فارسی، ۱۳۸۵ش، ج۴، ص۱۷۱و۱۷۲.
62. سوره بقره، آیه ۱۸۳، ترجمه آیه الله مکارم شیرازی
63. همان، آیه ۱۸۵
64. فروع کافى، ج ۴ ص ۶۲، ح ۱
65. الکافى، ج ۴ ص ۱۶۲
66. وسائل الشیعه، ج ۷ ص ۲۹۸، ح ۳
67. همان منبع، ص ۲۹۴، ح ۱۵ و ۱۶ ; ۲۷ و ۳۰