تعقیبات مخصوص نماز ظهر و عصر
بارها شنیده ایم که بعد از سلام نماز، بلافاصله جایگاه نماز را ترک نکنید، بلکه بر مصلای خود نشسته و به راز و نیاز با معبود بپردازید و حوائج خود را از خدای تعالی بخواهید. امّا، چه سرّی در این توصیه است و چرا دعا کردن بعد از نمازهای واجب توصیه شده است؟ روایات متعددی بر اهمیت و فضیلت تعقیبات نماز تأکید کرده و آثار آن را خاطرنشان کرده اند. برای آشنایی با تعقیبات مخصوص نماز ظهر و عصر و آثار و برکات آنها، با ما همراه باشید.
اسرار تعقیبات نماز در کلام معصومین
از احادیث و سیره و کلام معصومین علیهم السلام، چنین استفاده می‌شود که انجام تعقیبات نماز، مایه برکت روزی است و مؤمن، همواره در انجام تعقیبات پس از نمازهای یومیه کوشا است، زیرا تعقیبات همان ثواب نماز را دارند برای فردی که مشغول به ذکر و سنای پروردگار است و دعا و نیایش پس از نمازهای واجب برتر از خواندن نوافل است، چنانچه امام صادق علیه السلام فرمودند: «الدعاء بعد الفریضه افضل من الصلوه تنفلا»؛ دعا کردن بعد از نمازهای واجب، از خواندن نماز نافله نیز برتر است.[۱]
الإمام الباقر علیه السلام: «المَسأَلَهُ قَبلَ الصَّلاهِ وبَعدَها.» [۲]؛ پیش از نماز و پس از آن، درخواست کنید.
الإمام الصادق علیه السلام: «عَلَیکم بِالدُّعاءِ فی أدبارِ الصَّلاهِ؛ فَإِنَّهُ مُستَجابٌ.»[۳]؛ بر شما باد دعا کردن در پىِ نماز، زیرا مستجاب مى شود.
حضرت محمّد صلی الله علیه و آله می فرمایند: «و در اوقاتِ خواندن نمازهای خود، دستهایتان را برای دعا کردن به درگاه پروردگار متعال بلند کنید، چرا که آن اوقات، بهترین زمان است که خداوند متعال بندگانِ خود را، با نظر لطف و رحمت نگاه مى کند و آن هنگام که با او مناجات نمایند، پاسخ مى دهد و هنگامی که او را ندا دهند، لبیک مى گوید و چون به درگاهش دعا کنند، اجابت نماید. [۴]
تعقیبات مخصوص نماز ظهر
در کتاب مصباح المتهجد [۵] در بخش تعقیبات نماز، چنین آمده است که: در تعقیب نماز ظهر چنین بگو:
«لا إِلهَ إِلّا اللَّهُ الْعَظِیمُ الْحَلِیمُ، لا إِلهَ إِلّا اللَّهُ رَبُّ الْعَرْشِ الْکَرِیمُ، اَلْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ، اَللّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ مُوجِبَاتِ رَحْمَتِکَ، وَ عَزَائِمَ مَغْفِرَتِکَ، وَ الْغَنِیمَهَ مِنْ کُلِّ بِرٍّ، وَ السَّلامَهَ مِنْ کُلِّ إِثْمٍ، اَللّهُمَّ لا تَدَعْ لِی ذَنْبًا إِلّا غَفَرْتَهُ، وَ لا هَمًّا إِلّا فَرَّجْتَهُ، وَ لا سُقْماً إِلّا شَفَیْتَهُ، وَ لا عَیْباً إِلّا سَتَرْتَهُ، وَ لا رِزْقاً إِلّا بَسَطْتَهُ، وَ لا خَوْفاً إِلّا آمَنْتَهُ، وَ لا سُوءً إِلّا صَرَفْتَهُ، وَ لا حَاجَهً هِیَ لَکَ رِضاً وَ لِیَ فِیهَا صَلاحٌ إِلّا قَضَیْتَهَا، یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ، آمِینَ رَبَّ الْعَالَمِینَ.»
معبودی جز خداوند عطیم و بردبار نیست، معبودی جز الله، پروردگار عرش سخاوتمند نیست، ستایش مخصوص پروردگار جهانیان است. خدایا از تو درخواست می کنم که مرا موفق به انجام موجبات رحمت خویش و اسباب آمرزش خود نمایی و بهره‌مندی از هر خیری و سلامت از هر گناه و بدی را از تو می‌خواهم. خدایا! بر من گناهی مگذار، جز آنکه بیامرزی و هیچ اندوهی بر من مَنِه جز آنکه آن را از دلم برداری و نه دردی مگر آنکه درمانش کنی و نه عیبی مگر آنکه بپوشانی اش و نه رزقی مگر آنکه وسعت دهی و نه بیم و هراسی مگر اینکه مرا از آن ایمنی دهی و نه پیش‌آمد ناگواری مگر آنکه آن را برگردانی و نه حاجتی که رضایتِ تو در آن باشد و مرا در آن مصلحت، مگر اینکه روا کنی ای مهربان‌ترین مهربانان، دعایم را مستجاب کن، ای پروردگار جهانیان.
سپس، ده مرتبه این ذکر را بگو:
«بِاللَّهِ اعْتَصَمْتُ، وَ بِاللَّهِ أَثِقُ، وَ عَلَى اللَّهِ أَتَوَکَّلُ.»؛
به خداوند چنگ می‌زنم و بر خدا اعتماد می‌کنم و به خداوند توکل می‌نمایم.
و پس از آن می گویی:
«اللّٰهُمَّ إِنْ عَظُمَتْ ذُنُوبِى فَأَنْتَ أَعْظَمُ، وَإِنْ کَبُرَ تَفْرِیطِى فَأَنْتَ أَکْبَرُ، وَإِنْ دامَ بُخْلِى فَأَنْتَ أَجْوَدُ، اللّٰهُمَّ اغْفِرْ لِى عَظِیمَ ذُنُوبِى بِعَظِیمِ عَفْوِکَ، وَکَثِیرَ تَفْرِیطِى بِظَاهِرِ کَرَمِکَ، وَاقْمَعْ بُخْلِى بِفَضْلِ جُودِکَ، اللّٰهُمَّ مَا بِنَا مِنْ نِعْمَهٍ فَمِنْکَ لَاإِلٰهَ إِلّا أَنْتَ، أَسْتَغْفِرُکَ وَأَتُوبُ إِلَیْکَ.» [۶]
خدایا، اگر گناهانم بزرگ است همانا تو بزرگ تر هستی و اگر کوتاهی و نقصانم در بندگی، بزرگ است، پس تو بزرگ تری و اگر همواره بخل می‌ورزم، پس تو بخشنده تری. خدایا، بزرگی گناهانم را به بزرگی بخشش و گذشتت و بسیاری کوتاهی‌ام را به بزرگواری آشکارت بیامرز و بخل مرا با جود بسیارت ریشه کَن ساز. خدایا! هر نعمتی که در دست ماست از سوی توست، معبودی جز تو نیست، از تو آمرزش می طلبم و به سوی تو باز می‌گردم.
دعای امیر المؤمنین بعد از نماز ظهر
امام صادق علیه السلام در روایتی فرموده اند که امیر المؤمنین علی علیه السلام بعد از ادای فریضه ظهر، این دعا را تلاوت می فرمود:
«اَللّهُمَّ اِنّى اَتَقَرَّبُ اِلَیْکَ بِجُودِکَ وَ کَرَمِکَ، وَ اَتَقَرَّبُ اِلَیْکَ بِمُحَمَّد عَبْدِکَ وَرَسُولِکَ ،وَ اَتَقَرَّبُ اِلَیْکَ بِمَلائِکَتِکَ الْمُقَرَّبینَ وَ اَنْبِیآئِکَ الْمُرْسَلینَ وَ بِکَ اللّهُمَّ اَنْتَ الْغَنِىُّ عَنّى، وَبِىَ الْفاقَهُ اِلَیْکَ، اَنْتَ الْغَنِىُّ وَ اَ نَا الْفَقیرُ اِلَیْکَ، اَقَلْتَنى عَثْرَتى، وَ سَتَرْتَ عَلَىَّ ذُ نُوبى، فَاقْضِ الْیَوْمَ حاجَتى، وَ لا تُعَذِّبْنى بِقَبیحِ ما تَعْلَمُ مِنّى، بَلْ عَفْوُکَ وَ جُودُکَ یَسَعُنى یا اَهْلَ التَّقْوى وَ یا اَهْلَ الْمَغْفِرَهِ، یا بَرُّ یا رَحیمُ، اَنْتَ اَبَرُّ بى مِنْ اَبى وَ اُمّى وَ مِنْ جَمیعِ الْخَلائِقِ، اِقْبَلْنى بِقَضآءِ حاجَتى، مُجاباً دُعائى، مَرْحُوماً صَوْتى، قَدْ کَشَفْتَ اَنْواعَ الْبَلاءِ عَنّى.»[۷]
خدایا! همانا به تو تقرّب می جویم بوسیله جود و کرمت و تقرّب می جویم به تو بوسیله محمّد، بنده و فرستاده ات و تقرّب می جویم به تو به وسیله فرشتگان مقرّبت و پیامبران مرسلت و به خودت. خدایا تو از من بى نیازى ولى من بدرگاه تو نیازمندم و بى نیاز مطلق تو هستی ولى من محتاج توام. لغزشم را نادیده گرفتى و گناهانم را بر من پوشاندى پس در این روز حاجتم را برآور و عذابم مکن بخاطر کارهاى زشتى که از من مى دانى، بلکه گذشت و جود تو مرا فرا گیرد. (آنگاه حضرت به سجده می رفت و مى فرمود:) اى شایسته پرهیزکارى و اى شایسته آمرزش، اى نیکوکار، اى مهربان، تو نسبت به من از پدر و مادرم و از همه خلائق نیک رفتارتر هستی. مرا باز گردان با حاجتِ مستجاب و دعاى برآورده و ندائی که مورد رحمت تو قرار گرفته و انواع بلا را از من دور کرده باشى.
سجده شکر
سجده شکر، از اعمال و تعقیبات مشترک همه ی نمازهاست چنانچه امام صادق علیه السلام می فرمایند:
«سَجْدَهُ الشُّکْرِ واجِبَهٌ عَلى کُلِّ مُسْلِمٍ تُتِمُّ بِها صَلاتَکَ وَ تُرْضى بِها رَبَّکَ وَ تُعْجِبُ الْمَلائِکَهَ مِنْکَ.»؛ سجده شکر بر هر مسلمانى واجب است، چرا که با آن نمازت را کامل مى کنى، پروردگارت را خشنود مى سازى و فرشتگان را از خود به شگفتى مى آورى. [۸]
ذکر تسبیحات حضرت زهرا سلام الله علیها
یکی دیگر از تعقیبات نماز ظهر و البته تمام نمازهای واجب، تسبیحات حضرت زهرا است، چنانچه امام صادق علیه السلام می فرمودند:«تَسْبیحُ فاطِمَهَعلیها السلام فى کُلِّ یَوْمٍ فى دُبُرِ کُلِّ صَلاهٍ اَحَبُّ اِلَىَّ مِنْ صَلاهِ اَلْفِ رَکْعَهٍ فى کُلِّ یَوْمٍ.»؛ تسبیحات فاطمه زهراعلیها السلام در هر روز پس از هر نماز، نزد من محبوب تر از هزار رکعت نماز در هر روز است. [۹]
تعقیبات نماز عصر
بعد از نماز عصر، با این عبارات و اذکار طلب آمرزش می کنی:
اَسْتَغْفِرُ اللهَ الَّذى لا اِلهَ اِلاَّ هُوَ الْحَىُّ الْقَیُّومُ الرَّحْمنُ الرَّحیمُ، ذُوالْجَلالِ وَالاْکْرامِ، وَاَسْئَلُهُ اَنْ یَتُوبَ عَلَىَّ تَوْبَهَ عَبْد ذَلیل خاضِع، فَقیر بآئِس، مِسْکین مُسْتَکین مُسْتَجیر، لا یَمْلِکُ لِنَفْسِهِ نَفْعاً وَ لا ضَرّاً، وَ لا مَوْتاً وَ لا حَیاهً وَ لا نُشُوراً.[۱۰]
آمرزش می طلبم از خدایى که معبودى جز او نیست زنده و پاینده وبخشاینده و مهربان، صاحب جلال و بزرگوارى است، و از او می خواهم توبه ی مرا بپذیرد، توبه بنده اى ذلیل و فروتن، نیازمندِ پریشان، بینوای درمانده ی پناه آورنده اى که مالک هیچ یک از سود و زیان و مرگ و زندگى و رستاخیزى براى خود نیست.
سپس به خدا پناه می بری با این عبارات:
«اَللّهُمَّ اِنّى اَعُوذُ بِکَ مِنْ نَفْس لا تَشْبَعُ، وَ مِنْ قَلْب لا یَخْشَعُ، وَمِنْ عِلْم لا یَنْفَعُ، وَمِنْ صَلاه لا تُرْفَعُ، وَ مِنْ دُعآء لا یُسْمَعُ، اَللّهُمَّ اِنّى اَسْئَلُکَ الْیُسْرَ بَعْدَ الْعُسْرِ، وَالْفَرَجَ بَعْدَ الْکَرْبِ، وَ الرَّخآءَ بَعْدَ الشِّدَّهِ، اَللّهُمَّ ما بِنا مِنْ نِعْمَه فَمِنْکَ، لا اِلهَ اِلاَّ اَنْتَ، اَسْتَغْفِرُکَ وَ اَتُوبُ اَلِیْکَ.»[۱۱]
بار الها، به تو پناه مى برم از نفسى که از تمنا سیر نشود و از دلى که خاشع نگردد و از دانشى که منفعتی نداشته باشد و از نمازى که بالا نرود و از دعایى که شنیده نشود، خدایا از تو می خواهم آسانى پس از سختی و دشوارى را و گشایش پس از گرفتارى، و فراوانى پس از سختى، خدایا هر نعمتى که ما داریم از آن تو است که معبودى جز تو نیست، از تو آمرزش می خواهم و بسوى تو باز می گردم.
استغفار کردن
امام صادق علیه السلام ذدر باب استغفار در تعقیب نماز عصر می فرماید: هر کس بعد از اقامه ی نماز عصر، هفتاد مرتبه با ذکر استغفر الله ربی و اتوب الیه استغفار نماید، خدای تعالی هفتصد گناهِ او را بیامرزد.[۱۲]
تسبیح خداوند
همانطور که در تعقیبات نماز ظهر ذکر شد، تسبیحات حضرت زهرا، از مستحبات مؤکد همه ی نمازهای یومیه است و باعث آمرزش گناهان می شود، چنانچه امام صادق علیه السلام فرموده اند:
هرکس پس از خواندن نمازهای یومیه و قبل از اینکه پاى راست را از روی پاى چپش بردارد، تسبیحات حضرت زهرا سلام الله رابه جای آورد، تمام گناهان او آمرزیده مى شود و تسبیح را با ذکر «الله اکبر» آغاز نماید. [۱۳]
قرائت سوره قدر
امام محمد تقی علیه السلام فرمودند: «هر کس بعد از ادای نماز عصر، ده مرتبه سوره قدر را بخواند، در آن روز، همانند اعمال آفریده‌ها بر او مقرر گردد.»[۱۴]
خواندن دعای عشرات
مستحب است که هر صبح و هر عصر بعد از ادای نمازهای یومیه، دعای عشرات خوانده شود و البته بهترین زمان خواندن آن، بعد از خواندن نمازعصر روز جمعه است. [۱۵]
مطلع نخست دعای عشرات، چنین است:
«بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ سُبْحَانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَر وَ لاَ حَوْلَ وَ لاَ قُوَّهَ إِلاَّ بِاللَّهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ …»؛ به نام خداى بخشنده مهربان پاک و منزه است خدا و ستایش مخصوص خداست و هیچ خدایى جز خداى یکتا نیست و خدا بزرگتر از هر چیز است و قدرت و نیرویى جز از خداى بلند مرتبه عظیم الشأن نخواهد بود …
پی نوشت ها
- من لایحضره الفقیه، ج ۱ ص ۹۶۲
- دعائم الإسلام، ج ۱، ص ۱۶۶؛ بحار الأنوار، ج ۸۵، ص ۳۲۵، ح ۲۰ وزاد فی آخره «مستجاب».
- الخصال، ص ۴۸۸، ح ۶۵ عن أبان؛ روضه الواعظین، ص ۴۳۱؛ بحار الأنوار، ج ۸۳، ص ۲۶، ح ۲
- بحارالانوار، ج ۹۶، ص ۳۵۶
- مِصْباحُ الْمُتَهَجِّد و سِلاحُ الْمُتَعَبّد یا المِصباحُ الکَبیر کتابی عربی مشتمل بر دعا و زیارت و اعمال و آداب مستحب روزها و ماه‌های سال، تألیف شیخ طوسی، (متوفای ۴۶۰ق) است.
- مصباح المتهجّد، صفحه ۶۳-۶۱
- کافى، جلد ۲، صفحه ۵۴۵، حدیث ۱
- تهذیب الأحکام، ج ۲، ص ۱۱۰، ح ۴۱۵.
- کافى، ج ۳، ص ۳۴۳، ح ۱۵.
- بلد الامین، صفحه ۲۰
- همان منبع
- مصباح المتهجّد، صفحه ۷۳
- تهذیب الاحکام ، ج ۲، ص ۱۰۶
- شیخ عباس قمی، مفاتیح الجنان، تعقیبات نماز، صفحه ۳۹
- همان
- تعقیبات نماز ظهر و عصر