نحوه خواندن نماز میت و فضیلت آن
نماز مَیّت، در واقع طلب بخشش و مغفرت از خداوند متعال برای شخصِ تازه درگذشته و دعا برای آرامش و آسایش او در قبر است و این امر، وظیفه ایست که مسلمانان در قبال برادران و خواهرانِ دینیِ خود دارند. رعایت حقوق برادران دینی و خیرخواهی برای همدیگر، از جمله حقوقی است که هم در دوران حیات و هم پس از مرگ، توصیه شده است. رعایت آداب غسل و کفن کردن متوفی، خواندن نماز میت، مراسم تدفین و ترحیم، نماز لیله الدفن و … از جمله اعمالی است که در راستای این مهم، انجام می شود. در این نوشتار، به نحوه خواندن نماز میت خواهیم پرداخت. چنانچه شما هم به فراگیری آن علاقه مند هستید، با ما همراه باشید.
نماز میت چیست؟
نماز مَیّت، نمازی است که واجب کفایی بوده و پیش از تدفین و پس از غسل و کفن، بر جنازه فرد مسلمان خوانده میشود. این نماز، با سایر نمازها متفاوت است و ارکان و اعمال آنها مانند قرائت حمد و سوره، رکوع، سجود، تشهد و سلام را ندارد. نماز مذکور، در واقع به دعاها و تکبیرهایی گفته میشود که واجب است مسلمانان پس از انجام غسل و کفن و پیش از دفن بر پیکر بی جانِ مسلمان بخوانند. به همین دلیل به گفته شهید ثانی، مشهور فقیهان، این نماز را نماز نمی دانند بلکه نوعی دعا قلمداد کرده اند، توجیه شان هم این است که نماز به معنی واقعی کلمه، شرایط و ارکانی دارد و نماز بدون رکوع و سجود، نماز نیست، همچنین، داشتن طهارت در هر نمازی جزء شروط ضروری است، لیکن این نماز هیچ کدام از اینها را ندارد.[۱]
نحوه خواندن نماز میت
همانطور که گفته شد، نماز میت قبل از دفن اقامه می شود یعنی نمازگراران بر پیکز او، نماز میت را می خوانند. مراحل این نماز، به این شرح است:
- ابتدا، جنازه متوفی را رو به سمت قبله قرار می‌دهند، به نحوی که سرش، در سمت راست و پاهایش سمت چپ نمازگزار قرار داشته باشد.[۲] خود نمازگزاران نیز، باید رو به سمت قبله بایستند،[۳] در ضمن فاصله میت با نمازگزاران نباید زیاد باشد،[۴] و نماز، باید به صورت ایستاده خوانده شود.[۵]
- پس از نیت نماز میّت که باید به قصد قربت خوانده شود؛ و در موقع نیّت، میّت معیّن شود، مثلا نیّت کند که: نماز می‌خوانم بر این میّت یا نامش را بگوید، قربهً الی الله. ۵ تکبیر گفته می شود و پس از چهار تکبیر اول، دعاها و اذکاری خوانده می شود و با تکبیر پنجم، نماز میت پایان می پذیرد. [۶]
- پس از تکبیر اول، شهادتین خوانده می شود: اَشْهَدُ اَنْ لا اِلهَ الا اللَّهُ وَحْدَهُ لاشَریک لَهُ وَ اَشْهَدُ اَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ اَرْسَلَهُ بِالْحَقِّ بَشیراً وَ نَذیراً بَینَ یدَی السّاعَهِ.
- پس از تکبیر دوم، صلوات گفته می شود: اَللّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ بارِک عَلی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَارْحَمْ مُحَمَّداً وَ آلَ مُحَمَّدٍ کاَفْضَلِ ما صَلَّیتَ وَ بارَکتَ وَ تَرَحَّمْتَ عَلی اِبْرهیمَ وَ آلِ اِبْرهیمَ اِنَّک حَمیدٌ مَجیدٌ وَ صَلِّ عَلی جَمیعِ الاَنْبِیآءِ وَالْمُرْسَلینَ.
- پس از تکبیر سوم برای مردان و زنان مؤمن و مسلمان طلب مغفرت می شود: اَلّلهُمَّ اغْفِرْ لِلْمُؤْمِنینَ وَ الْمُؤْمِناتِ وَ الْمُسْلِمینَ وَ الْمُسْلِماتِ الأَحْیَاءِ مِنْهُمْ وَ الأَمْوَاتِ تَابِع بَیْنَنَا وَبَیْنَهُمْ بِالْخَیْرَاتِ إِنَّکَ مُجِیبُ الدَّعَوَاتِ إِنَّکَ عَلی کُلَّ شَیْء قَدِیر.
- پس از تکبیر چهارم برای میّت، طلب آمرزش می شود.[۷] البته عباراتی که برای میت مرد گفته می شود اندکی با عباراتی که برای میتِ زن به کار می رود، متفاوت است:
اگر متوفی، مرد است، چنین گفته می شود: اَلّلهُمَّ إِنَّ هَذَا عَبْدُکَ وَ ابْنُ عَبْدِکَ وَ ابْنُ أمَتِکَ نَزَلَ بِکَ و أَنْتَ خَیْرُ مَنْزُول بِه اَلّلهُمَّ إنَّا لاَ نَعْلَمُ مِنْهُ إلاَّ خَیْراً وَ أَنْتَ أَعْلَمُ بِه مِنَّا اَلّلهُمَّ إِنْ کَانَ مُحْسِناً فَزِدْ فی إِحْسَانِه وَ إنْ کَانَ مُسِیئاً فَتَجَاوَزْ عَنْه وَ اغْفِرْ لَهُ. اَلّلهُمَّ اجْعَلْهُ عِنْدَکَ فی أعْلی عِلِّیِّینَ وَ اخْلُفْ عَلی أهْلِهِ فی الغَابِرِینَ وَ ارْحَمْهُ بِرَحْمَتِکَ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِین
اما، چنانچه متوفی زن است، اینگونه گفته می شود: اَلّلهُمَّ إِنَّ هَذَه أمَتُکَ وَ ابْنَهُ عَبْدِکَ وَ ابْنتُ أمَتِکَ نَزَلَتْ بِکَ و أَنْتَ خَیْرُ مَنْزُول بِه اَلّلهُمَّ إنَّا لاَ نَعْلَمُ مِنْهَا إلاَّ خَیْراً وَ أَنْتَ أَعْلَمُ بِهَا مِنَّا، اَللّهُمَّ إِنْ کَانَتْ مُحْسِنَهً فَزِدْ فی إِحْسَانِهَا وَ إنْ کَانَت مُسِیئهً فَتَجَاوَزْ عَنْهَا وَ اغْفِرْ لَهَا اَلّلهُمَّ اجْعَلْهَا عِنْدَکَ فی أعْلی عِلِّیِّینَ وَ اخْلُفْ عَلی أهْلِهَا فی الغَابِرِینَ وَ ارْحَمْهَا بِرَحْمَتِکَ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِین.
- سپس تکبیر پنجم را گفته و نماز پایان می پذیرد.
شرح برخی از احکام این نماز
برخی از احکام فقهی که بر نماز میت مترتب است، عبارت‌اند از:
- نماز میت، واجب کفایی است؛ بنابراین، چنانچه یک نفر آن را خواند، وجوبش از دیگران ساقط میشود.[۸]
- در مورد خواندن چند نماز میت، برای یک نفر، بین فقها اختلاف نظر وجود دارد، لیکن به نقل از صاحب جواهر [۹] طبق عقیده مشهور فقیهان، اقامه چند نماز بر یک میت، مکروه است.[۱۰] اما، به عقیده آیه الله سیستانی، این کراهت ثابت نشده و چنانچه میت از اهالی علم و تقوا باشد، مکروه نیست.[۱۱]
- نماز میت را می‌توان به صورت جماعت هم خواند، فقط باید نوجه کرد که در این صورت، لازم است که مأموم همراه امام جماعت، تکبیرها و دعاها را، خودش بخواند.[۱۲]
- اقامه نماز میت برای هر مسلمانِ از دنیا رفته ای که به سن شش سالگی رسیده باشد، واجب است.[۱۳]
- بر جنازه میتِ کافر و ناصبی نماز میت، خوانده نمی‌شود.[۱۴]
- در نماز میت، داشتن طهارت لازم نیست.[۱۵] البته رعایت شرایط نمازهای واجب در آن، مستحب است.[۱۶]
- در صورتی که مسلمانی بدون نماز میت، دفن شود، لازم است که بر قبرش نماز خوانده شود.[۱۷]
- می‌توان برای چند میت، با هم، یک نماز برگزار کرد.[۱۸]
- خواندن نماز میت در مساجد مکروه است.[۱۹] البته، برخی از فقها، مسجد الحرام را از این حکم استثنا دانسته اند،[۲۰] برخی فقها هم، این استثنا را نپذیرفته و خواندن نماز میت در مسجد الحرام را نیز مکروه دانسته اند.[۲۱]
- می‌توان نماز میت را با کفش هم به‌جا آورد، هرچند که خواندن آن، بدون کفش، مستحب است. [۲۲]
- لازم است نماز میت، بعد از انجام غسل و کفن، خوانده شود و چنانچه قبل از این اعمال و یا در خلالِ آنها خوانده شود، صحیح نیست و لازم است که بعد از انجام غسل و کفن، مجدداً برگزار شود. [۲۳]
- مکانی که نمازگزار، به نماز می ایستد، نباید از محل قرار دادن جنازه متوفی، پست تر یا بلندتر باشد، اما اگر این تفاوت، به میزان کمی باشد، اشکالی ندارد.[۲۴]
- نباید میانِ میت و نمازگزار، پرده و یا حائلی قرار داشته باشد. البته قرار دادن جنازه متوفی در تابوت و امثال آن اشکالی ندارد.[۲۵]
- لازم است تکبیرها و دعاهای پس از آنها، بصورت متوالی و پشت سر هم خوانده شوند یعنی به گونه ای که نماز از حالت خود خارج نشود.
- هرچند که نماز میّت، واجب کفایی است، لیکن همانند سایر امور تجهیز میّت، فرد یا افرادی که در ارث بردن از او اولویت دارند، در اقامه نماز نیز، بر دیگران اولویت دارند، بنابراین، در صورتی که خودِ وارث، بخواهد که نماز بخواند یا کسی را برای خواندن نماز تعیین کند، مزاحمت او جایز نیست، بلکه بنابر قول اقوی، صحّت عمل دیگری، مشروط به اذن و اجازه اوست. [۲۶]
- در صورتی که متوفی وصیت کرده باشد که شخص معیّنی بر جنازه او نماز بخواند، بنابر احتیاط (واجب) لازم است که ولیّ به او اذن دهد و او هم از ولیّ اذن بگیرد و سپس نماز را ادا نماید.[۲۷]
- کسی که نماز میت می خواند، باید باایمان باشد، فلذا نمازِ فرد بی ایمان، کفایت نمی‌کند. همچنین طبق قول مشهور، بلوغ برای خواندن نماز میت، شرط نیست، بنابراین، نمازِ طفلِ ممیّز صحیح است، هرچند که در کفایت کردن نماز طفل ممیّز از مکلفین بالغ، جای تأمل است. [۲۸]
- مرد بودن در جنسیت نمازگزار، شرط نیست، بنابراین نمازخواندن زن، در صورتی که میّت مرد باشد، صحیح است و در صحت نمازِ میتِ زن نیز، نبود مردان، شرط نیست، لیکن سزاوار بلکه احتیاط (مستحب) آن است که چنانچه مرد باشد بر زن مقدّم گردد.[۲۹]
ارکان نماز میت
ارکان و اعمال واجب نماز میت، عبارتند از:
- قبله: هم میت باید رو به قبله خوابانده شود و هم نماز گزار، باید رو به قبله نماز میت را بخواند.
- قیام: نمازگزار باید در حالت ایستاده، نماز میت را بخواند مگر اینکه قادر به قیام نباشد.
- نیت: نماز میت باید را به نیت متوفی و به قصد قربه الی الله خوانده شود.
- تکبیرات: تکبیرهای پنجگانه نماز میت، باید بصورت پی در پی و متوالی، به گونه ای خوانده شود که نماز از حالتِ معمول خود خارج نشود.
شرایط وجوب نماز میت
خواندن نماز میت، بر پیکر مسلمان، هر چند که میت، بچّه باشد، واجب است، لیکن شرایطی دارد که امام خمینی قدس سره، در تشریح آن چنین می‌فرماید:
«نماز گزاردن بر هر میّت مسلمان واجب است؛ هرچند – بنابر قول صحیح – مخالف حق باشد. همچنین، نماز بر تمام اقسام کفار (ذمی و حربی) و حتی مرتدّ و کسی که محکوم به کفر شده ولی خود را به اسلام نسبت می‌دهد، مانند ناصبی‌ها و خوارج جایز نیست.
امّا، میّتی که در بلاد مسلمین یافت شود، در حکم مسلمان است و همچنین جنازه بچه ای که در سرزمین مسلمانان یافت شود، حکم مسلمان را دارد، ولی کودکی که در بلاد کفّار پیدا شود، در صورتی که در آنجا مسلمانی وجود دارد که ممکن است این بچّه، متعلق به او باشد، حکم این کودک مشکل است چون برای وجوب نماز، باید پدر و مادر آن بچّه یا یکی از آنان مسلمان باشد و شش سال بچّه تمام شده باشد.
همچنین، کودکان مسلمانان، هرچند که ولد زنا باشند، درصورتی که شش ساله و بیشتر باشند، همانند مسلمانِ بالغ، نماز گزاردن بر آنها واجب است.
امّا، در استحباب خواندن نماز میت بر طفل صغیری که پس از زنده به دنیا آمدن، مرده است تا قبل از زمانی که به حد شش‌سالگی برسد، جای تأمل است، لیکن اگر مرده به دنیا آمده باشد، هرچند که قبل از ولادت، روح در او دمیده شده باشد، نماز بر او مستحب نیست.
در مورد وجوب نماز بر قسمتی از بدن یا برخی اعضاء بدن، اگر سینه یا شامل سینه باشد یا قسمتی از سینه که محل قرار گرفتن قلب است باشد، هرچند که در حال حاضر، قلب در آن نباشد، حکم تمام بدن را دارد و نماز خواندن بر آن واجب است.» [۳۰]
عدم شرط طهارت برای این نماز
برای کسی که می‌خواهد نماز میّت به جای آورد، داشتن وضو یا غسل یا حتی تیمّم لازم نیست. حتی اگر بدن و لباسش پاک نباشد و یا اینکه لباس او غصبی هم باشد، اشکالی ندارد؛ هرچند که احتیاط مستحب آن است که تمام آداب و شرایطی را که در نمازهای دیگر لازم است، رعایت کند. سند این ادعا را می توان روایتی دانست که در کتاب فقه الرضا آمده است. در این روایت از قول امام رضا علیه السلام چنین آمده است که نماز میت، در واقع نماز نیست و فقط تکبیر است؛ زیرا نماز چیزی است که در آن رکوع و سجود باشد.[۳۱]
مستحبات نماز میت
امام خمینی رحمه الله علیه، در مسئله ۶۱۸ توضیح المسائل، به مستحبات نماز میت پرداخته است؛
مسأله ۶۱۸- چند چیز در نماز میت مستحب است:
- کسی که نماز میت می‌خواند با وضو یا غسل یا تیمم باشد و احتیاط مستحب آن است که در صورتی تیمم کند که وضو و غسل ممکن نباشد، یا بترسد که اگر وضو بگیرد یا غسل کند به نماز میت نرسد.
- در صورتی که میت مرد است، امام جماعت یا کسی که فرادا برای او نماز می‌خواند مقابلِ میانه ی پیکرِ او بایستد و اگر میت زن است در مقابل سینه‌اش بایستد.
- پا برهنه (بدون کفش) نماز بخواند.
- برای هر تکبیر دست‌ها را بلند کند.
- فاصله نمازگزار با میت به قدری کم باشد که اگر باد، لباسش را حرکت دهد، به جنازه برسد.
- نماز میت به جماعت خوانده شود.
- امام جماعت تکبیر و دعاها را با صدای بلند بخواند و کسانی که با او نماز می‌خوانند، آهسته بخوانند.
- در نماز جماعت، اگر چه مأموم یک نفر باشد، پشت سرِ امام بایستد.
- نمازگزار برای میت و مؤمنین، بسیار دعا کند.
- پیش از شروع نماز، سه مرتبه بگوید:«اَلصَّلاٰه».
- نماز را در جایی اقامه کنند که مردم غالباً برای نماز میت، به آنجا می‌روند.
- زن حائض اگر نماز میت را به‌جماعت می‌خواند، در صفی تنها بایستد.
نماز میت به صورت مختصر
هنگام خلاصه خواندن نماز مذکور فقط اذکار و ادعیه‌ای که در نماز میّت لازم است بیان میشود و سایر ادعیه های مستحب از این نماز حذف میگردد. در این صورت نماز بصورت خلاصه به شرح ذیل خواهد بود:
- مانند آنچه که در بند پیشین گفته شد متوفی را به سمت قبله به صورتی که سر متوفی در سمت راست و پاهای میت در سمت چپ فرد نمازگزار قرار بگیرد میگذاریم. سپس نماز گزار رو به قبله و با فاصله کم از میت ایستاده و نیت نماز میت میکند و تکبیر اول را میگوید.
- بعد از نیت و گفتن تکبیر اول بگوید: «اشْهَدُ انْ لٰا إِلٰهَ إِلَّا اللّٰهُ وَ انَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللّٰهِ صلى اللّٰه علیه و آله و سلم»
- بعد از تکبیر دوم بگوید: «اللّٰهُمَّ صَلِّ عَلىٰ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ»
- بعد از تکبیر سوم بگوید: «اللّٰهُمَّ اغْفِرْ لِلْمُؤمِنینَ وَ الْمُؤمِناتِ»
- بعد از تکبیر چهارم اگر میّت مرد است بگوید: «اللّٰهُمَّ اغْفِرْ لِهٰذَا الْمَیِّتِ» و اگر زن است بگوید: «اللّٰهُمَّ اغْفِرْ لِهٰذِهِ الْمَیِّتِ»
پی نوشت ها
- شهید ثانی، روض‌الجنان، مؤسسه آل‌البیت، ص۱۷۲و۱۷۳.
- شهید ثانی، الروضه البهیه، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۴۲۶.
- نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۱۲، ص۵۳.
- همان، ص ۶۷
- شهید ثانی، الروضه البهیه، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۴۲۵.
- شهید اول، الدروس الشرعیه، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۱۱۲-۱۱۳.
- همان، ص۱۱۳؛ شهید ثانی، الروضه البهیه، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۴۲۸.
- معجم فقه الجواهر، ۱۴۱۷ق، ج۴، ص۱۷۲.
- محمدحسن نجفی معروف به صاحب جواهر (؟ –۲۲ خرداد ۱۲۲۹ ه.خ/۱ شعبان ۱۲۶۶ ه.ق) از فقهای شیعه و صاحب کتاب جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام که بین روحانیان شیعه از ارزش بالایی برخوردار است. وی از سال ۱۲۶۲ ه.ق مرجعیت عامه شیعیان را بر عهده داشت.
- نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۱۲، ص۱۰۰.
- بنی‌هاشمی خمینی، توضیح‌المسائل مراجع، ۱۴۲۴ق، ج۱، ص۳۳۶، مسأله۶۰۶.
- شهید ثانی، الروضه البهیه، ۱۴۱۰ق، ج۲، ص۲۰۵.
- شهید اول، الدروس الشرعیه، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۱۱۱.
- همان منبع
- نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۱۲، ص۶۰.
- آملی، مصباح الهدی، ۱۳۸۰ق، ج۶، ص۳۶۹.
- همان، ص ۳۷۷
- علامه حلی، تذکره الفقهاء، ۱۴۱۴ق، ج۲، ص۶۷.
- نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۱۲، ص۹۸-۹۹.
- بنی‌هاشمی خمینی، توضیح‌المسائل مراجع، ۱۴۲۴ق، ج۱، ص۳۳۹، مسأله۶۱۲.
- نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۱۲، ص۹۸-۹۹
- همان، ص ۸۴
- همان، ص۶۸.
- توضیح المسائل آیه الله سیستانی، مسئله ۵۸۷
- همان، مسئله ۵۹۰
- موسوعه الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیله، ج۱، ص۸۴، کتاب الصلاه، القول فی الصلاه علی المیت، مساله۳
- همان منبع
- موسوعه الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیله، ج۱، ص۸۳، کتاب الصلاه، القول فی الصلاه علی المیت، مساله۲.
- همان منبع
- همان
- فقه الرضا، ۱۴۰۶ق، ۱۷۹.
- ملا خسرو، درر الحکام شرح غرر الأحکام، دار إحیاء الکتب العربیه، ج۱، ص۱۶۳.