زمان و دلایل غیبت صغری و نحوه ارتباط با امام زمان در زمان غیبت صغری

غیبت، غم، غربت و … مفاهیمی هستند که شیعه آنها را خوب درک می کند. چرا که سالها بلکه قرن هاست بنیانش با آنها عجین شده است. ظلم و شمشیری که در محراب فرقِ علی (علیه السلام) را شکافت و در هیبت یک آشنا، جام زهر را به امام حسن(علیه السلام ) نوشاند و امام حسین (علیه السلام) و یارانش را در صحرای کربلا (ارباً اربا) نمود عاقبت باعث محرومیت شیعه از دیدار مولای خویش شد. با ما همراه باشید تا با ماهیت غیبت صغری امام زمان (عج)، زمان و دلایل غیبت صغری و نحوه ارتباط با امام زمان در آن زمان آشنا شویم.

آغاز غیبت صغری

اختفاء امام مهدی (علیه السلام ) پیش از تولد ایشان شروع شده بود. حکومت ستمگر معتمد عباسی، آنچنان از قیام فرزند امام حسن عسگری (علیه السلام ) واهمه داشت که ایشان را به سامرا کشانده بود و در محله ی نظامی (عسگر ) تحت نظر قرار داده بود که کوچکترین حرکتی از دید مأموران خلیفه عباسی پنهان نمی ماند. در میان این همه مراقبت و فشار، مهدی (علیه السلام ) معجزه وار چشم به جهان گشود. اما، امام حسن عسکری (علیه السلام ) برای محافظت از جان ایشان، تولد آن حضرت را مخفی نگاه داشت و جز اندکی از خواص، از میلاد نور مطلع نشدند. برای همین است که برخی از بزرگان شیعه، غیبت صغری را از همان بدو تولد امام می دانند و آن را ۷۴ سال ذکر کرده اند.

در چنین شرایطی، امام حسن عسکری (علیه السلام ) به مدت پنج سال، فرزندش مهدی (عج) را از دید همگان پنهان کرد. مگر عده ای از خواص که به جهت تثبیت جانشینی آن حضرت، از موضوع با خبر شده بودند. شیخ صدوق (علیه الرحمه ) در کتاب کمال الدین به این موضوع اشاره کرده است: بر طبق روایات، امام حسن عسکری ۴۰ نفر از بزرگان و معتمدان شیعه را فرا خواند و یگانه فرزندش که همنام و هم کنیه پیامبر اکرم (صلوات الله ) بود را به آنان نشان داد و بر جانشینی و ولایت او بعد از خویش تأکید فرمود.

با وجود اینکه، امام حسن عسکری (علیه السلام ) تحت کنترل شدید مأموران معتمد عباسی بودند و طبق روایات، آن حضرت کمتر با شیعیانشان ارتباط و ملاقات داشتند، عاقبت واهمه سر نگونی ،معتمد عباسی را بر آن داشت تا با نقشه ای شوم، جام زهر را به امام یازدهم شیعیان بنوشاند و عامل اصلی کابوس های شبانه اش را در ۲۸ سالگی از میان بر دارد.

و اینگونه بود که در ۸ ربیع الاول، سال ۲۶۰ هجری قمری امام یازدهم شیعیان، امام حسن عسکری (علیه السلام ) در اوج مظلومیت و غربت چشم از جهان فرو بست و یگانه فرزندش مهدی (علیه السلام) را که وعده ی قیامش، از رسول خدا (صلوات الله) و پدران بزرگوارش به ایشان رسیده بود به خدای یگانه سپرد. پس از شهادت امام، شیعیان ایشان که مستأصل در انتظار اعلام جانشین بودند گردِ جعفر، برادر امام حسن عسکری (علیه السلام ) جمع شدند و او را تسلیت گفتند و تهنیت امامت سر دادند. جعفر، مهیای نماز بر پیکر امام شده بود که کودکی از خانه بیرون آمد و دامان جعفر را کشید و فرمود: که عمو جان من از شما سزاوارترم که بر پیکر پدرم نماز بگزارم. در میان بهت و حیرت حضار، مهدی (علیه السلام ) بر پیکر پدر نماز خواند و پس از نماز از دیدگان پنهان گشت. و این سرآغاز غیبتی شد که به نام غیبت صغری شناخته می شود.

دلایل غیبت صغری

حکومت بنی عباس که خود را از نوادگان عباس بن عبدالمطلب، عموی پیامبر می دانستند بیش از ۵۰۰ سال به طول انجامید. آنان از سال ۱۳۲تا ۶۵۶ هجری قمری بر مسند خلافت تکیه زدند و از هیچ گونه عداوت و ظلمی در حق فرزندان علی (علیه السلام ) دریغ نکردند. معتمد عباسی نیز، روش پدران خود را ادامه داد و آیین دشمنی با ائمه اطهار( علیه السلام ) را به وقیحانه ترین شکل ممکن به جای آورد.

نگرانی معتمد از محبوبیت روز افزون امام حسن عسکری (علیه السلام) و افزایش نفوذ ایشان در جامعه باعث شد تا دستور زندانی کردن ایشان را صادر کند. امام حسن عسکری (علیه السلام ) ۳ سال از ۶ سال امامت خود را در زندان به سر بردند اما، این حربه هم برای کاستن توجه مردم به امام یازدهم و محبوبیت ایشان، موثر نبود و این امر باعث شد تا معتمد به فکر روش همیشگی خاندانِ فاسد خود، یعنی به شهادت رساندنِ ایشان بیفتد. اما شهادت ایشان پایان ماجرا نبود. خبر ظهور فرزند امام یازدهم شیعیان و قیام ایشان به گوش عباسیان رسیده بود. بنابراین همه جا و در هر فرصتی از اعمال فشار بر خاندان بنی هاشم استفاده می کردند تا جلوی تولد و ظهور منجی موعود را بگیرند. اما به اذن خداوند، این تلاش های مذبوحانه ناکام ماند و خاتم الاوصیا، مهدی موعود(علیه السلام )، در میان آنهمه فشار و خفقان به دنیا آمد و در جوار پدر و مادر بزرگوارشان به تعالی رسید.

خشت خشتِ کاخ ستم، چنان از بغض و کینه ی آل علی (علیه السلام) پر شده بود که از هر تلاشی برای جلوگیری از امتداد نسل بنی هاشم فرو گذار نبود. از این رو، خداوند قادر مقتدر، با رقم زدن تقدیر غیبت، سرنوشت شیعه را با انتظار عجین نمود تا بدین سان، هم مهدی (علیه السلام ) از شر بد خواهان و دشمنان در امان بماند و هم شیعیان در بوته ی آزمایش و امتحان الهی قرار گرفته و سره از ناسره جدا شود.

چگونگی ارتباط با امام زمان (علیه السلام ) در دوران غیبت صغری

۸ ربیع الاول سال ۲۶۰ هجری قمری و پس از شهادت امام یازدهم شیعیان غیبت صغری اتفاق افتاد و دوستداران ایشان، از فیض حضور آن حضرت محروم شدند. هر چند که پیش از آن هم، امام حضور دائمی و مستمری میان آنان نداشتند. اما غیبت صغری ارتباط میان امام و شیعیان را به طور کلی قطع نکرد. بلکه ایشان از طریق ۴ نائب خاص خود که معتمد و امین بودند با دوستداران خود ارتباط داشتند و پاسخ سوالات و شبهات آنان را می دادند.

دلیل این امر نیز این بود که با شهادت امام یازدهم و غیبت امام مهدی (عج) احتمال اینکه شیعیان دچار سر در گمی و حیرت شوند و اصل امامت دچار تزلزل شده و به فراموشی سپرده شود، زیاد بود. از این رو ضروری می نمود که پس از غیبت، ارتباط میان شیعیان و امام به یک باره قطع نشود و امکان ارتباط تحت شرایط خاص وجود داشته باشد. به همین دلیل ۴ نماینده ی ویژه از سوی خودِ امام معرفی شدند که به نواب اربعه معروفند.

این نائبان، تحت نظارت مستقیم امام زمان (علیه السلام ) مسئولیت اداره ی امور شیعیان را در دوران غیبت بر عهده داشتند و وظیفه ی خطیری به عهده ی این چهار تن نهاده شده بود. آنان موظف بودند که نام و نشانی محل زندگی امام مهدی (علیه السلام ) را از دشمنان و حتی شیعیان پنهان کنند و در عین حال، وجود ایشان را برای شیعیان به اثبات برسانند تا مبادا، شیعه دچار تزلزل عقیده شود. چنانچه وقتی از نائب اول ایشان یعنی عثمان بن سعید عمری، سوال شد که آیا امام را از نزدیک دیده است یا خیر؟ پاسخ داد: آری، من امام زمان (علیه السلام ) را دیده ام اما شما مردم از اینکه نام و نشانی ایشان را جویا شوید منع شده اید زیرا اگر ماموران حکومت، به واسطه ی یکی از شما از نام و نشانِ ایشان مطلع شوند، می کوشند تا ایشان را دستگیر کرده و به سرنوشت امامانِ پیشین برسانند.

نائبان امام زمان (علیه السلام) در دوران غیبت صغری

چهار نماینده ی ویژه ی امام زمان (علیه السلام ) در دوران غیبت صغری که به نواب اربعه معروفند، در مدت ۶۹ سال غیبت ایشان، رابط میانِ امام و شیعیان بودند. اسامی آنها به ترتیب عباتند از:

• عثمان بن سعید
• محمد بن عثمان
• حسین بن روح
• علی بن محمد سمری

این سفرا، از اصحاب با وفا و امین ائمه اطهار(علیهم السلام) بو ده اند که اولین ایشان یعنی عثمان بن سعید با معرفی امام حسن عسکری (علیه السلام ) و تأیید امام مهدی (عج) منصوب شده و بقیه از طرف خودِ امام زمان(علیه السلام ) و معرفی و تأییدِ نائب پیشین، عهده دارِ این امر مهم می شدند. این چهار نفر حدود ۶۹ سال، نیابت امام زمان (عج ) را بر عهده داشتند و از طریق نمایندگان خود در تمام شهرهای اسلامی، پیام ها و نصایح و اوامر امام را به شیعیان و متقابلاً، درخواست های آنها را به امام می رساندند. مسئولیت نائبان ۴ گانه در سال ۳۲۹ هجری قمری با وفات علی بن محمد سَمُری، آخرین نائب ایشان به پایان رسید و دوران غیبت صغری تمام و غیبت کبری آغاز شد.

نواب اربعه امام زمان و نحوه ارتباطشان با حضرت مهدی(عج)

۱ – عثمان بن سعید

ایشان در ابتدا وکالت امام هادی (علیه السلام ) را به عهده داشت و پس از امام هادی وکالت امام حسن عسکری (علیه السلام ) را به عهده گرفت. چون این دو امام بزرگوار، بیشتر اوقات در حبس و تحت کنترل شدید بودند .ارتباط مستقیم ایشان با مردم و شیعیان به سختی صورت می گرفت. بنابراین از طریق یک یا چند نفر که مورد اعتماد بودند، با مردم به صورت غیر مستقیم ارتباط بر قرار می کردند . عثمان بن سعید ملقب به سمان بود یعنی روغن فروش، البته این شغل، یعنی روغن فروشی استتاری بود برای فعالیت های سیاسی ایشان تا در قالب این شغل راحت تر رفت و آمد کرده و به اهداف خود برسند. به عنوان مثال: وسایل، نامه ها و وجوه شرعیه را در ظروف روغن به دست امام می رساندند و …

جناب عثمان، چند سال نیابت امام زمان (علیه السلام) را نیز به عهده داشتند و پس از وی پسرش محمد بن عثمان به جانشینی وی انتخاب شد و رابط بین امام و شیعیانشان گردید. تاریخ وفات عثمان بن سعید مشخص نیست ولی زمان آن را بین ۲۶۰ تا ۲۶۷ هجری قمری تخمین زده اند.

۲ – محمد بن عثمان

پسر عثمان بن سعید پس از رحلت پدر، سکان دار کشتی نیابت امام زمان (علیه السلام ) شد. او نیز به مانند پدرش، امین و مورد اعتماد امام حسن عسکری (علیه السلام ) بود. روایت شده که امام حسن عسکری (علیه السلام) در توقیعی، به « ثقه » و امین بودنِ عثمان بن سعید و پسرش صحه گذاشته و آنها را تأیید کرده است. محمد بن عثمان حدود ۴۰ سال، نیابت امام زمان (علیه السلام ) را به عهده داشت و به روایتی در سال ۳۰۴ یا ۳۰۵ هجری قمری از دنیا رفت. ایشان پیش از رحلت، نائب پس از خود را با معرفی امام زمان (علیه السلام ) به شیعیان معرفی کرده بود.

۳- حسین بن روح نوبختی

نائب سوم امام زمان که پس از محمد ابن عثمان عهده دار نیابت ایشان شد. او بسیار فهمیده و عاقل بود و این موضوع به تایید عام و خاص رسیده بود. به دلیل کیاست بالا، مدتی در دستگاه حکومت مقتدر عباسی به مقام وزارت رسید. البته هدف از این امر، هواداری از شیعه و ارتقا وضعیت شیعیان در دوره حکومت عباسیان بود. اما پس از مدتی در دستگاه عباسیان به مشکل برخورد و زندانی شد. به نقل از راویان احادیث و اخبار شیعه، حسین ابن روح به خاطر اوضاع بد شیعه در آن زمان، اصل تقیه را به خوبی رعایت کرد و بدین سبب ۲۱ سال نائب خاص امام زمان (عج) بود و سر انجام در ۳۲۶ هجری قمری دار فانی را وداع گفت.

۴- علی ابن محمد سَمُری

پس از حسین ابن روح، با تایید امام زمان (عج) و معرفی ایشان علی ابن محمد سمری به نیابت خاصه نائل آمد. ایشان چهارمین و آخرین نائب امام زمان (عج) بود و بر طبق روایات از سال ۳۲۶ تا ۳۲۹ هجری قمری امر نیابت را به عهده داشت. چند روز پیش از وفات، در یادداشتی از جانب امام زمان (عج) از زمان مرگ خود مطلع شد. در توقیع چنین آمده بود که :« ای علی! مصیبت فقدان تو بسی بزرگ است. خداوند پاداش برادران دینی ات را در صبر بر مصیبت از دست دادن تو بزرگ دارد. پس از شش روز رحلت خواهی کرد. پس اوضاع خود را سامان بده و حساب و کتابت را مرتب کن. پس از خود کسی را به نیابت برنگزین. زیرا که دیگر کسی مامور به این کار نخواهد بود. به امر خداوند غیبت کبری آغاز خواهد شد و…..»

سخن پایانی

با رحلت چهار نائب خاص امام زمان (عج) دوران غیبت صغری به پایان رسید و عصری جدید با نام عصر غیبت کبری برای ایشان و شیعیانشان رقم خورد و تا کنون نیز ادامه دارد.

مقالات مهدویت