واجبات نماز و شرح احکام و جزئیات آن

واجبات نماز، اعمال اصلی نماز هستند که به جا آوردن آنها، الزامی است. این واجبات، شامل ۱۱ جزء می باشند که خود به دو بخش رکن و غیر رکن تقسیم شده اند. منظور از اعمال اصلی، این است که در صورت ترک و عدم انجام هر یک از این ۱۱ جزء، بصورت عمدی نماز باطل خواهد شد. لیکن بین واجبات رکنی و غیر رکنی تفاوتی است که ذیلاً به آن، خواهیم پرداخت. در این مقاله قصد داریم به موضوع واجبات نماز و احکام و جزئیات آنها بپردازیم. با ما همراه باشید.

واجبات نماز

واجبات نماز، مشتمل بر ۱۱ عمل است که عبارتند از:

1. نیت
2. تکبیره الاحرام
3. قیام
4. قرائت
5. رکوع
6. سجده
7. ذکر
8. تشهد
9. سلام
10. ترتیب
11. موالات

نمازگزار، برای ادای صحیح نماز، ملزم است واجبات نماز را به صورت صحیح انجام دهد، زیرا صحت و قبولی نماز، به نحوه انجام این واجبات، بستگی دارد، کما اینکه پنج مورد، از این واجبات، جزء ارکان نماز هستند یعنی کوچکترین اشتباه (چه عمدی، چه سهوی) باعث بطلان نماز می شود.

تفاوت واجبات رکنی (ارکان نماز) با واجبات غیر رکنی

پنج مورد از واجبات نماز، رکن هستند، بدین معنی که اگر، در نماز به جا آورده نشوند و یا کمتر یا بیشتر از مقدار معین ادا شوند، ولو، از روی فراموشی و سهوی هم باشد، نماز باطل می‌شود، امّا واجبات غیر رکنی نماز، تنها در صورتی که عمداً کم و زیاد شود، نماز باطل می‌شود، لیکن در صورتی که سهوی باشد، نماز صحیح است، مانند قرائت.

واجبات رکنی نماز

1. نیت
2. تکبیره الاحرام
3. قیام (در هنگام تکبیره الاحرام و هنگام رفتن به رکوع).
4. رکوع
5. سجود

شرح واجبات رکنی در نماز

نیت

نیت، اولین رکن نماز است و منظور از آن، قصد به جای آوردنِ نماز معین برای اطاعت از فرمان پروردگار است. برای نیت، توجه به این نکات، ضروری است:

• • نیت، همان قصد به جای آوردن نماز برای خداوند است و لازم نیست که حتماً به زبان آورده شود یا اینکه در دل خود، مثلاً بگوید: دو رکعت نماز صبخ می‌خوانم قربهً الی الله.
  • برای نیت صحیح، لازم است که نمازگزار، بداند که کدام نماز واجبش را می‌خواند، مثلاً در صورتی که نیت چهار رکعت نماز بکند، امّا مشخص نکند که نماز ظهر یا عصر یا عشاء است، نماز او باطل خواهد بود.
  • نمازگزار، ملزم است که نماز را به قصد اطاعت از امرِ خداوند، به پا دارد، بنابراین، چنانچه، از روی ریا و تظاهر به دینداری و … نماز بخواند، نمازش باطل خواهد بود. در کلّ، اگر شخصی، تمام یا بخشی از نماز را به خاطر غیر خدا و به نیتی غیر از طاعت خداوند متعال، به جا آورد نمازش باطل خواهد بود.
  • در مواردی، می توان نیت را تغییر داد که البته برخی از آنها، واجب و برخی مستحب هستند؛

مواردی که عدول (تغییر دادن نیت) واجب است.

در سه مورد، تغییر دادن نیت، حین ادای نماز الزامی است:

1. 1. تغییر نیت از نماز عصر به نماز ظهر، البته قبل از وقت مخصوص نمار عصر، به شرطی که در بین نماز متوجه شود که نماز ظهر را نخوانده است.
   2. تغییر نیت از نماز عشاء به نماز مغرب، قبل از وقت مخصوص نماز عشاء، در صورتی که در بین نماز عشاء متوجه شود که هنوز نماز مغرب را نخوانده است و از محل عدول (محل مجاز برای تغییر نیت) هم نگذشته باشد.
   3. چنانچه دو نماز قضا، که در ادای آنها، رعایت ترتیب معتبر است (مانند قضای نماز ظهر و عصر) بر ذمّه ی شخص باشد و به دلیل فراموشی، قبل از اینکه نماز اول را بخواند، نماز دوم را شروع نماید.

 مواردی که عدول از نیت، مستحب است

در سه مورد، تغییر دادن نیت، حین نماز، مستحب است:

1. 1. عدول از نیتِ نماز ادا به نماز قضای واجب، البته به شرطی که بر اثر این عدول، وقت فضیلتِ نمازِ ادا ضایع نشود.
   2. عدول از نماز واجب به مستحب برای بهره مندی از ثواب نماز جماعت.
   3. تغییر نیت از نماز واجب به نماز نافله در ظهر روز جمعه برای کسی که قرائت سوره‌ی جمعه را فراموش کرده و به جای آن سوره‌ی دیگری را خوانده و به نصف رسیده و یا از آن گذشته است. مستحب است این شخص، از نماز واجب به نافله عدول کند تا بتواند نماز فریضه را با سوره‌ی جمعه به جا آورد.

تکبیره الاحرام

پس از نیت،‌ با گفتن ذکر الله اکبر (و بالا بردن دست ها تا کنار گوش و پایین آوردن آنها)، نماز شروع می شود. تکبیر الاحرام به این معناست که در پیشگاه خداوند متعال قرار گرفته و از انجام اعمالی مثل خوردن و آشامیدن، صحبت کردن با دیگری و نظیر آن … خودداری میکنم.

از آنجایی که تکبیره الاحرام، از ارکان نماز است، نگفتنِ آن در آغاز نماز، چه به صورت عمدی و چه سهوی موجب باطل شدن نماز است. همچنین، در صورتی که پس از آغاز نماز، با تکبیره الاحرامِ صحیح، برای بار دوم، با فاصله یا بدون فاصله با همان نیت «اللهُ اَکْبَرُ» بگوید نماز باطل است و فرقی نمی کند که این زیاد گویی به صورت عمدی باشد یا سهوی.

واجبات تکبیره الاحرام

• • تکبیره الاحرام، باید طوری خوانده شود که تلفظ به آن اطلاق شود، بدین معنی که خودِ نمازگزار، آنچه را می‌خواند و بر زبان جاری می‌کند، البته در صورتی که دچار سنگینی گوش یا سر و صدای زیاد محیط نیست، بشنود.
  • هنگام انجام دادنِ تکبیره الاحرام، بدن، باید آرام و ساکن باشد، فلذا، چنانچه عمداً و از روی اختیار، تکبیره الاحرام را در حالی بگوید که بدنش حرکت دارد، باطل است.
  • لازم است که تکبیره الاحرام، به زبان عربی صحیح گفته شود، بنابراین اگر ترجمه‌ی آن را بگوید یا اینکه آن را به عربی و نادرست بگوید – به طور مثال های الله را با کسره بگوید و یا امثال آن – صحیح نخواهد بود.

نکته: در صورتی که نمازگزار، نحوه صحیح تلفظ تکبیره الاحرام را نمی‌داند، بر او واجب است که یاد بگیرد، لیکن، در صورتی که قادر به یادگیری نیست و نمی تواند آن را با کمک و همراهی دیگری به صورت حرف به حرف و با مراعات موالات عرفی بگوید، باید ترجمه آن را بگوید.

شک در تکبیره الاحرام

شک در تکبیره الاحرام، از دو منظر قابل بررسی است:

الف- شک در اصل تکبیره الاحرام یعنی نمازگزار، شک کند که تکبیره الاحرام را گفته یا نه؛ که دو حالت، قابل تصور است؛

• • اگر به اذکار قرائت مشغول شده باشد، نباید به شک خود اعتنا کند و باید نماز را ادامه دهد.
  • اگر به اذکار قرائت مشغول نشده باشد، باید تکبیره الاحرام را بگوید.

ب- شک در صحتِ ادای آن، یعنی پس از گفتن تکبیره‌الاحرام شک کند که آن را صحیح گفته یا نه! در این صورت نباید به شک خود اعتنا کند.

قیام

قیام به معنی ایستاده بودن به هنگام نماز، بدون تکیه دادن به جایی است، البته برای آن دسته از کسانی که نمی توانند ایستاده نماز بخوانند، قیام متفاوت است. نماز، چهار قیام دارد که قیام در هنگام گفتنِ تکبیره الاحرام و نیز پس از اتمام قرائت و پیش از رفتن به رکوع، جزو واجبات رکنیِ نماز است، یعنی اگر به طور سهوی و از روی فراموشی هم آن را ترک نماید، نماز باطل می شود. لیکن، قیام در هنگام خواندن حمد و سوره و همچنین قیام بعد از انجام رکوع، جزو واجبات غیر رکنی نماز می باشند و خلل سهوی آن نماز را باطل نمی کند.

نکته: کسی که توان ایستاده خواندنِ نماز را دارد و عذر و بیماری و ضعفی ندارد، موظف است از ابتدای نماز تا هنگام رفتن به رکوع، ایستاده باشد و همچنین، واجب است که پس از رکوع و قبل از رفتن به سجده بایستد. ترک قیام، به صورت تعمدی، در این قسمت ها، موجب بطلانِ نماز خواهد بود.

احکام مربوط به قیام

• • کسی که برای به جا آوردن نماز، قادر بر ایستادن (قیام) نیست، می تواند به صورت نشسته نماز بخواند ولی چنانچه می‌تواند به چیزی تکیه دهد و بایستد، وظیفه‌ی او، ایستاده نماز خواندن است.
  • کسی که توانِ خواندنِ نماز نشسته را ندارد، می تواند به صورت خوابیده نماز بخواند، و بنابر احتیاط واجب، اگر می‌تواند باید به پهلوی راست بخوابد و صورت و بدن او رو به قبله باشد، ولی اگر به این هم قادر نیست، به پهلوی چپ بخوابد، و اگر بر این هم قادر نیست، به پشت بخوابد به طوری که کف پاهای او به طرف قبله باشد.
  • کسی که به صورت نشسته نماز می‌خواند، چنانچه بعد از خواندن حمد و سوره، قادر به ایستادن باشد و رکوع را به جا آورد، باید بایستد و از حالت ایستاده به رکوع برود.
  • کسی که به صورت خوابیده نماز می‌خواند، اگر بدون حرج و مشقت بتواند در بین نماز بنشیند یا بایستد، ملزم است که، هر مقداری را که می‌تواند به صورت نشسته یا ایستاده بخواند. همچنین کسی که به صورت نشسته نماز می‌خواند باید هر مقدار که می تواند، به صورت ایستاده بخواند.
  • کسی که توان ایستاده نماز خواندن را دارد، اگر بترسد که به واسطه‌ی ایستادن، مرض یا ضرر دیگری به او برسد، می‌تواند نمازش را به صورت نشسته بخواند، و چنانچه در نشسته خواندن نیز همین بیم را داشته باشد، می‌تواند به صورت خوابیده نماز بخواند.
  • کسی که احتمال می‌دهد در آخر وقتِ شرعی، بتواند نماز خود را به صورت ایستاده بخواند، بنابر احتیاط (واجب) باید صبر کند و آن موقع، ایستاده بخواند، ولی اگر در اول وقتِ شرعی، به دلیلی نماز خود را نشسته خواند و تا آخر وقت عذرِ او بر طرف نشد، نمازی که خوانده صحیح است و اعاده کردنِ آن لازم نیست.
  • چنانچه کسی در اول وقت شرعی، توانِ ایستاده نماز خواندن را نداشت و یقین داشت که این عدم توانایی از اقامه ی نماز ایستاده، تا آخر وقتِ شرعی ادامه خواهد یافت، ولی قبل از آخر وقت توانست ایستاده نماز بخواند، ملزم است که نماز را به طور ایستاده اعاده کند.

رکوع

رکوع به این معنی است که نمازگزار پس از قرائت، خم شود به اندازه‌ای که انگشتان دست به زانو برسد [۱] و سپس ذکر بگوید. در حالت رکوع می توان سه مرتبه ذکر سبحان الله و یا یک مرتبه عبارت سبحان ربی العظیم و بحمده را گفت. این جزء، یکی از ارکان نماز بوده و لازم است در هر رکعت از نمازهای واجب و نمازهای مستحب، یک مرتبه انجام شود به جز نماز آیات، که هر رکعت آن پنج رکوع دارد.

واجبات رکوع

جایگاه رکوع در هر رکعت از نمازهای واجب[۲] یا مستحب پیش از رفتن به سجده است، برای انجام صحیحِ رکوع، واجب است که نمازگزار به قصد رکوع از حالت ایستاده به اندازه‌ای که دست‌ها به زانوها برسد خم شود. برخی فقیهان قرار دادن دست بر زانو را نیز لازم می‌دانند.[۳]

پس از اینکه بدنِ نمازگزار در این حالت به آرامش رسید، ذکر رکوع به زبان عربی صحیح گفته می‌شود. ذکر خاص رکوع «سُبْحانَ رَبِّی الْعَظِیْم وَ بِحَمْدِهِ» است، لیکن می‌توان به جای آن سه مرتبه ذکر«سُبْحانَ اللهِ» گفت. برخی از فقها و مراجع تقلید گفتن ذکرهای دیگر را در رکوع جایز ندانسته‌اند.[۴]

ترک عمدی آرامش و قرار هنگام ذکر واجب رکوع باعث باطل شدنِ نماز است ولی ترک سَهوی آن، نماز را باطل نمی کند؛ در این صورت، اگر قبل از اینکه از رکوع سر بردارد، متوجه شود، باید ذکر را با آرامش دوباره تکرار کند.[۵] پس از پایان ذکرِ رکوع، نمازگزار باید بایستد (قیام کند) و پس از آرامش بدن به سجده برود.

مستحبات رکوع

• • مستحب است در حالی که بدنِ نمازگزار، حرکتی ندارد، قبل از رفتن به رکوع ذکر اَللّهُ اَکْبَرُ و پس از برخاستن از رکوع، عبارت سَمِعَ اللّهُ لِمَنْ حَمِدَهُ گفته شود.[۶]
  • گذاشتن کف هر دو دست‌ بر سر زانوها با انگشتان باز.
  • گذاشتن دست راست بر روی زانوی راست قبل از قرار دادن دست چپ بر روی زانوی چپ.
  • کشیدن زانوها به سمت عقب و صاف کردن پشت و موازی قراردادن گردن با کمر.[۷]
  • قرار دادن زانوها در هنگام رکوع به موازات یکدیگر [۸]
  • با فاصله‌ گذاشتنِ پاها به ‌اندازه یک وجب.
  • بازکردن و گشودن دست‌ها از دو پهلو مانند دو بال گشوده برای مرد و ترک آن برای زن
  • تکرار کردن ذکر رکوع به تعداد فرد مثلاً سه، پنج یا هفت مرتبه.
  • گفتن ذکر صلوات بر حضرت محمّد و آل ایشان قبل یا بعد از گفتن ذکر واجب رکوع.

نکته: در رکوع نماز، خواندن آیات قرآن، کراهت دارد.[۹]

سجود

یکی دیگر از واجبات رکنی نماز، سجده است، دو سجده با هم یک رکن را تشکیل می دهند [۱۰] و در هر رکعت، لازم است که هر دو سجده، به جا آورده شود. طبق برخی احادیث [۱۱] و قاعده لاتعاد [۱۲] و فتاوای مراجع،[۱۳] هر گونه خلل و کم و زیاد کردن و یا ترک عمدی یا سهوی آن، موجب باطل شدن نمازِ واجب می‌شود و نماز باید اعاده شود. ولی در نمازهای مستحبی، اگر از روی فراموشی و به صورت سهوی هر دو سجده را فراموش کند، نماز باطل نمی‌شود.[۱۴]

نمازگزار باید پس از رکوع و قیام متصل به رکوع، به سجده رفته و هفت عضو، شامل پیشانی، کف هر دو دست، سر زانوها و سر دو انگشت بزرگ پاهایش را بر روی زمین قرار دهد و ذکر سجده ( سبحان ربی الاعلی و بحمده یا سه مرتبه سبحان الله) را بگوید. سپس، سر از سجده برداشته و پس از قرار یافتن بدن در حالت آرامش، دوباره اعضای هفت گانه را بر روی زمین قرار داده و ذکر سجده را می‌گوید، سپس سر برداشته و مجددا می‌نشیند و ادامه نماز را می خواند.[۱۵]

واجبات سجده

• • در هنگام سجده، تمام اعضای هفت گانه باید بر روی زمین قرار بگیرند.[۱۶]
  • ذکر سجده باید در حالت قرار و آرامش بدن، گفته شود.[۱۷]
  • سر برداشتن از اولین سجده و نشستن با آرامش لازم است و ترک تعمدی آن، باعث باطل شدن نماز می شود.[۱۸]
  • کم و زیاد کردن عمدی سجود، باعث باطل شدن نماز است ولی چنانچه سجده‌ای را فراموش کند و قبل از رفتن به رکوعِ رکعتِ بعد، یادش بیاید، باید بنشیند و سجده فراموش شده را به جا آورد، پس از پایان نماز هم، باید دو سجده سهو انجام دهد؛ امّا در صورتی که بعد از رکوع یادش بیاید، باید نماز را ادامه داده و پس از سلام نماز، علاوه بر قضای آن سجده فراموش شده، دو سجده سهو نیز انجام دهد.[۱۹]

مستحبات سجده

در منابع و کتب فقهی، مستحباتی برای سجده ذکر شده که عبارتند از[۲۰]:

• • تکبیر گفتن هنگام رفتن از رکوع به سجده، پس از برخاستن از سجده و هنگام رفتن برای سجده دوم.
  • هنگام رفتن از رکوع برای سجده، مردان ابتدا دست‌ها و زنان ابتدا زانوها را بر زمین بگذارند.
  • نهادن بینی بر روی چیزی که سجده بر آن صحیح است.
  • نگاه به نوک بینی (دو پَرّه بینی) به هنگام سجده [۲۱]
  • مستحب است که انگشتان دست را به هم چسبانده و رو به قبله نهاد مگر انگشت شست.
  • تکرار ذکر سجده به تعداد فرد، مثلاً سه، پنج یا هفت مرتبه و گفتن ذکر صلوات در سجده و طولانی کردن آن.
  • نشستن در حالت تورّک (نشستن بر ران چپ و نهادن پشت پای راست بر کف پای چپ) پس از سجده.
  • استغفار (گفتن استغفر الله) مابین دو سجده و هنگام نشستن و آرام گرفتن بدن.
  • مستحب است مردان هنگام سجده آرنج‌ها را مانند دو بالِ گشوده باز کنند و زنان آرنج‌ها را به پهلویشان بچسبانند.
  • قرار دادن دست‌ها بر روی ران‌ها هنگام نشستن.
  • بلند کردن زانوها از زمین قبل از برداشتن دست‌ها به هنگام برخاستن از سجده برای قیام.

مکروهات سجده

قرآن خواندن در سجده مانند رکوع، کراهت دارد، همچنین فوت کردن جای سجده برای پاک کردن گرد و خاک؛ البتّه اگر در اثر فوت کردن، دو حرف از دهان تعمداً خارج شود، بنابر احتیاط لازم نماز باطل است. و نیز، دستها را بر زمین باقی گذاشتن در بین دو سجده و بر نداشتنِ آنها و با همان حال به سجدۀ دوّم رفتن؛ به گونه‌ای که با نشستن بین دو سجده، منافات نداشته باشد و اگر منافات داشته باشد نماز باطل است. [۲۲]

واجبات غیر رکنی نماز

1. قرائت
2. ذکر
3. تشهد
4. سلام
5. ترتیب
6. موالات

قرائت

در رکعت اول و دوم، خواندن سوره حمد و یک سوره کامل (که معمولاً برای سوره دوم، سوره توحید خوانده می شود)، و در رکعت سوم و چهارم، خواندن سوره حمد تنها یا یک مرتبه تسبیحات اربعه و بنابر احتیاط مستحب، سه مرتبه[۲۳].

نکته: در رکعت اول و دوم نمازهای واجب، باید بعد از تکبیره الاحرام سوره‌ی حمد و بعد از آن بنابر احتیاط واجب یک سوره‌ی کامل از قرآن را بخواند و خواندن یک یا چند آیه کافی نیست.

احکام قرائت

• • سوره‌ی فیل و قریش در حکم یک سوره‌ هستند، بنابراین، خواندن یکی از آن ها بعد از حمد، کافی نیست. همچنین است سوره‌ی والضحی و انشراح. لیکن، اگر کسی بر اثر ندانستنِ مسأله، در نمازهای واجبِ خود، یکی از این سوره ها را به تنهایی خوانده است، چنانچه در فراگیری مسأله کوتاهی نکرده باشد، نمازهای قبلیِ او، صحیح است.
  • چنانچه سهواً سوره را قبل از حمد بخواند و پیش از رفتن به رکوع متوجه شود، باید بعد از خواندن حمد دوباره سوره را بخواند، واگر در بینِ خواندن سوره متوجه شود، باید خواندن سوره را متوقف کند و بعد از خواندن حمد، سوره را از اول بخواند.
  • در نمازهای یومیه، بعد از خواندن حمد و یک سوره‌ی کامل، قرائت یک یا چند آیه به قصد قرآن اشکالی ندارد.
  • در نماز واجب، خواندن سوره‌های سجده دار جایز نیست و اگر عمداً یا سهواً یکی از آن سوره‌ها را بخواند، تا به آیه‌ی سجده برسد، باید بنابر احتیاط واجب، سجده‌ی تلاوت را به جا آورد و بر خیزد و اگر سوره، تمام نشده آن را تمام کند و نماز را به آخر برساند و سپس نماز را دوباره بخواند. امّا چنانچه قبل از رسیدن به آیه‌ی سجده متوجه شد، احتیاط واجب آن است که خواندن سوره را متوقف کند و سوره دیگری بخواند و نماز را به پایان برده و سپس نماز را اعاده نماید.
  • اگر در حین خواندن نماز، آیه‌ی سجده را بشنود، نمازش صحیح است و کافیست پس از شنیدن آیه‌ی سجده، به جای سجده کردن، اشاره به سجده کند.
  • چنانچه وقت نماز تنگ باشد، یا نمازگرار بترسد که اگر سوره را بخواند، دزد یا درنده یا عامل دیگری به او آسیب می رساند، نباید سوره را بخواند.
  • اگر خواندن حمد و سوره و یا یکی از آنها را فراموش کند و بعد از رسیدن به رکوع متوجه شود، نمازش صحیح است.
  • اگر نمازگزار بعد از خواندن سوره حمد، شروع به خواندن سوره‌ی توحید یا سوره‌ی کافرون کرده باشد، نمی‌تواند آن را رها کرده و سوره‌ی دیگری بخواند، ولی در نماز جمعه، اگر به طور سهوی و از روی فراموشی به جای سوره‌ی جمعه و منافقین یکی از آن دو سوره را بخواند، می‌تواند خواندن آنها را متوقف کرده و سوره‌ی جمعه و منافقین را بخواند.
  • اگر نمازگزار، سوه ای به جز توحید و کافرون، بخواند تا زمانی که بیش از نصف سوره را نخوانده است، می‌تواند آن را رها کرده و سوره‌‌ی دیگری بخواند.
  • چنانچه نمازگزار قبل از رفتن به رکوع، متوجه شود که حمد و سوره یا فقط سوره را نخوانده است، باید ابتدا آن را بخواند و سپس به رکوع برود، و اگر متوجه شود که فقط حمد را نخوانده است، باید ابتدا حمد را و پس از آن دوباره سوره را بخواند. همچنین اگر خم شده و پیش از رسیدن به حد رکوع متوجه شود که حمد یا سوره یا هر دو را نخوانده، باید مجدداً بایستد و به همین دستور عمل کند.
  • اگر بخشی از سوره‌ ای را که شروع به خواندن آن کرده است، فراموش کند و یا به دلیل ذیق وقت یا علت دیگری، نتواند آن را تا انتها بخواند، باید آن سوره را رها کرده و سوره‌ی دیگری بخواند، و در این صورت تفاوتی نیست در اینکه از نصف گذشته یا نگذشته باشد، و یا سوره‌یی که مشغول خواندن آن است، توحید و کافرون یا غیر از آنها باشد.
  • در مورد نمازهای مستحبی، خواندن سوره واجب نیست، حتی اگر که آن نماز مستحبی، به واسطه‌ی نذر کردن بر او واجب شده باشد، لیکن در بعضی از نمازهای مستحبی که سوره‌ی مخصوص در آن وارد شده، مانند نماز برای والدین، اگر بخواهد به دستور آن نماز رفتار کرده باشد باید همان سوره را بخواند.
  • اگر نمازگزاری عادت کرده است که در رکعات سوم و چهارم، تسبیحات اربعه را بخواند، چنانچه تصمیم گرفت به جای تسبیحات، سوره حمد را بخواند، ولی به دلیل عادت کردن، از این تصمیمِ خود غافل شده و به خواندن تسبیحات مشغول شود، نمازش صحیح است، همچنین است اگر نمازگزاری عادت به خواندن سوره حمد دارد و تصمیم به خواندن تسبیحات اربعه می گیرد.
  • در رکعت سوم و چهارم، یک مرتبه گفتن تسبیحات اربعه کفایت می کند، لیکن احتیاط (مستحب) بر این است که سه مرتبه گفته شود.
  • اگر کسی نمی‌داند که تسبیحات اربعه را سه بار گفته یا بیشتر و یا کمتر از سه بار، چیزی بر او واجب نیست، لیکن تا زمانی که به رکوع نرفته است، می‌تواند بنا را بر اقل گذاشته و ذکر تسبیحات را تکرار نماید تا زمانی که یقین حاصل کند که آن را سه بار گفته است.
  • چنانچه کسی هنگام نماز، بر اثر غفلت در رکعت سوم یا چهارم، به جای تسبیحات یا فقط سوره حمد، حمد و سوره را بخواند و بعد از اتمام نماز، بفهمد، نمازش صحیح بوده و نیازی به اعاده آن ندارد.
  • چنانچه نمازگزار در همان حالی که به نماز ایستاده، شک کند که در رکعت سه یا چهار، حمد یا تسبیحات را خوانده، باید حمد یا تسبیحات را بخواند، ولی اگر در هنگام گفتن استغفار مستحب، شک کند که آیا حمد یا تسبیحات را خوانده یا نه، لازم نیست که آن را بخواند.
  • چنانچه نمازگزار، در هنگام رکوع رکعت سوم و چهارم، شک کند که آیا حمد یا تسبیحات را خوانده یا نه، نباید به این شک خود اعتنا کند، لیکن اگر در موقع رفتن به رکوع و در حالی که هنوز به حد رکوع نرسیده است، شک کند، بنابر احتیاط واجب باید برگردد و حمد یا تسبیحات اربعه را بخواند.

واجبات قرائت

1. 1. در قرائت، واجب است که کلمات، به طور کامل تلفظ شوند به طوری که واژه ی قرائت بر آن صدق کند، بنابراین، قرائت قلبی به معنی گذراندن کلمات از قلب بدون تلفظ آنها، چون که عنوان قرائت بر آن صدق نمی‌کند، کافی نیست. علامت قرائتِ صحیح، این است که خودِ نمازگزار بتواند آنچه را که می‌خواند، چنانچه مبتلا به سنگینی گوش و یا سر و صدای زیادِ محیط نیست، بشنود، البته، اگرکسی، قدرت تکلّم ندارد، ولی سایر حواسش سالم است، در صورتی که نمازش را با اشاره بخواند، صحیح است.
   2. بر نمازگزار، واجب است که قرائتش، صحیح و بدون غلط باشد و کسی که از هیچ طریقی نمی‌تواند صحیح آن را یاد بگیرد، باید هر طور که می‌تواند بخواند، البته احتیاط مستحب آن است که نماز را به جماعت به جا آورد.
   3. در زمان قرائتِ حمد و سوره یا تسبیحات، بدن نمازگزار باید آرام و مستقر باشد، بنابراین، چنانچه بخواهد کمی جلو یا عقب برود و یا بدنش را کمی به طرف راست و چپ حرکت دهد، ملزم است ذکری را که مشغول خواندنِ آن است، در حال این حرکت، قطع نماید.

مستحبات قرائت

• • مستحب است نمازگزار در رکعت اول، قبل از خواندن سوره ی حمد بگوید: «اَعُوذُ بِاللهِ مِنَ الشَّیْطَانِ الرَّجِیمِ».
  • مستجب است در رکعت اول و دوم نماز ظهر و عصر که باید آرام خوانده شوند، «بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرِّحِیمِ» را بلند بگوید.
  • شمرده خواندن حمد و سوره و وقف کردن در آخر هر آیه، مستحب است یعنی بهتر است آن را به آیه‌ی بعد متصل نکند.
  • بهتر است نمازگزار در حال خواندن حمد و سوره به معانی آیات توجه نماید.
  • مستحب است پس از قرائت سوره‌ی حمد، بگوید: «اَلْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ». در این امر، فرقی نمی کند که در جماعت باشد یا در فرادی، امام باشد یا ماموم.
  • پس از خواندن سوره‌ی توحید، عبارت: «کَذلِکَ اللهُ رَبِّی» را یک تا سه مرتبه تکرار کند.
  • مستحب است پس از قرائت حمد و همچنین بعد از خواندنِ سوره، یک لحظه مکث کرده و سپس نماز را ادامه‌ دهد.
  • در رکعت سوم و چهارم بعد از گفتن تسبیحات اربعه، با ذکر «اَسْتَغْفِرُ اللهَ رَبِّی وَ اَتُوبُ اِلَیْهِ» یا «اَللّهُمَّ اغْفِرْلِی» استغفار کند.

مکروهات قرائت

• • نخواندن سوره‌ی توحید در هیچیک از نمازهای واجب در یک شبانه روز، مکروه است.
  • خواندن یک سوره در هر دو رکعت نماز، مکروه است، به جز سوره‌ی توحید.

ذکر

هر عبارتی که مصداق یاد خداوند،  باشد، ذکر محسوب می‌شود (الله اکبر، الحمد لله، سبحان الله و…) و صلوات بر محمّد و آل محمد صلی الله علیه از بهترین ذکرهاست. اذکار رکوع و سجده نیز، مصداق ذکر هستند که اذکار و آدابی دارد:

واجبات ذکر

• • اذکار نماز، باید به گونه ای خوانده شوند که مفهوم تلفظ به آن اطلاق شود، علامت صحتِ آن، این است که نمازگزار بتواند خودش آنچه را که می‌خواند، بشنود، البته اگر مبتلا به سنگینی گوش یا سر و صدای محیط نباشد.
  • همه‌ی اذکار واجب نماز، لازم است که به عربی صحیح قرائت شوند و در صورتی که فردِ نمازگزار نحوه ی صحیح تلفظ کلمات عربی را نمی‌داند، واجب است فرا بگیرد ولی در صورتی که به هیچ وجه، قادر به یادگیری نیست معذور است.
  • تمام ذکرهای واجب و مستحب، باید در حال استقرار و آرامش بدن خوانده شود و در صورتی که نمازگزار بخواهد اندکی به جلو یا عقب جابجا شود یا اینکه بدنش را کمی به طرف راست و چپ حرکت دهد، لازم است ذکری را که به خواندن آن مشغول است در حین آن حرکت، قطع نماید. لیکن گفتن ذکر به قصد ذکر مطلق در حال حرکت اشکال ندارد.

تشهد

یکی دیگر از واجبات نماز، تشهد است که در رکعت دوم همه‌ی نمازهای واجب و مستحب و همچنین در رکعت سوم نماز مغرب و رکعت چهارم نمازهای چهار رکعتیِ ظهر و عصر و عشاء، انجام می شود، به این صورت که نمازگزار باید بعد از سربرداشتن از سجده‌ی دوم بنشیند و بعد از اینکه بدنش، آرام گرفت، اذکار و عبارات مخصوص تشهد را بگوید. این عمل تشهد نامیده می‌شود. ذکر واجب تشهد این است: «اَشهَدُ اَنْ لاَ اِلهَ اِلاَّ اللهُ وَحْدَهُ لاَ شَریکَ لَهُ، وَ اَشْهَدُ اَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ، اَللّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ».

احکام تشهد

• • در صورتی که نمازگزار برای اقامه رکعت سوم بایستد، ولی پیش از رفتن به رکوع یادش بیاید که تشهد را نخوانده است، مکلف است بنشیند و تشهد را بخواند و سپس مجدداً بایستد و هر آنچه را که باید در آن رکعت خوانده شود، بخواند و نماز را به پایان ببرد، و پس از نماز به خاطر ایستادن بیجا‌، بنابر احتیاط مستحب، دو سجده‌‌ی سهو انجام دهد.
  • چنانچه نمازگزار، هنگامی که به رکوع رکعت سوم رفته یا بعد از رکوع، یادش بیاید که تشهد را نخوانده، باید نماز را تمام کند و بعد از سلام، به جای تشهد فراموش شده، دو سجده‌ی سهو انجام دهد، البته احتیاط (واجب) بر آن است که قبل از انجام دو سجده‌ی سهو، تشهد فراموش شده را به جا آورد.
  • در هنگام خواندن تشهد، وقف بر کلمه محمّد صلی الله علیه در جمله‌ی «اَللّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ» و سپس خواندن عبارت «وَ آلِ مُحَمَّدٍ» به اندازه ای که به یکپارچگی جمله خدشه ای وارد نکند، اشکال ندارد.

مستحبات تشهد

در تشهد، مستحب است قبل از گفتن ذکر تشهد، «اَلْحَمْدُ للهِ» گفته شود، یا اینکه ابتدا «بِسْمِ اللهِ وَ بِاللهِ وَ الْحَمْدُ للهِ وَ خَیْرُ الْاَسْمَاءِ للهِ» گفته شود و بعد از آن، ذکر تشهد خوانده شود، همچنین مستحب است بعد از صلوات این ذکر را بگوید: «وَ تَقَبَّلْ شَفاعَتَهُ وَ ارْفَعْ دَرَجَتَهُ».

سلام

آخرین واجب که نماز با گفتنِ آن پایان می‌یابد، سلام است. سلامِ (واجب) نماز به این صورت است که پس از خواندن تشهد در رکعت آخر نماز، گفته شود :«اَلسَّلاَمُ عَلَیْکُمْ» و بهتر است که «وَ رَحْمَهُ اللهِ وَ بَرَکاتُهُ» را به آن اضافه کند یا اینکه بگوید: «اَلسَّلاَمُ عَلَیْنَا وَ عَلی عِبَادِ اللهِ الصَّالِحِینَ».

همچنین مستحب است که ذکر سلام بدین گونه گفته شود: «السَّلامُ عَلَیْکَ ایُّهَا النَّبِىُّ وَ رَحْمَهُ اللَّهِ وَ بَرَکاتُهُ»، «السَّلامُ عَلَیْنا وَ عَلى‌ عِبادِ اللَّهِ الصَّالِحینَ»، «السَّلامُ عَلَیْکُمْ وَ رَحْمَهُ اللَّهِ وَ بَرَکاتُهُ».

نکته: بخش اول و دوم از سلام مستحب است و اگر بخش سوم نماز را بگوییم قسمت واجب سلام را بجا آورده ایم. لیکن گفتن هر سه بخش از سلام مستحب مؤکد بوده و بسیار بهتر است که این اذکار به صورت تمام و کمال گفته شود.

توجه: چنانچه نمازگزار، سلام نماز را فراموش کند و زمانی متوجه شود که هنوز صورت نماز به هم نخورده و کاری هم که عمدی و سهویِ باعث باطل شدن نماز می شود، مانند پشت کردن به قبله و … را انجام نداده، باید سلامِ نماز را بگوید و نمازش صحیح است.

ترتیب

در انجام اعمال و واجباتِ نماز، حفظ و رعایت ترتیب واجب است و به هیچ عنوان نمیتوان و نباید ترتیب انجام آنها را تغییر داد. به همین دلیل است که در نماز، نیت بر تکبیره الاحرام مقدم است، تکبیره الاحرام بر قرائت، حمد بر سوره ، سوره بر رکوع و … . پس در صورتی که شخصی، تعمداً این ترتیب را به هم بزند، ‌مثلاً سجده را قبل از رکوع به جا آورد، نمازش باطل می‌شود.

احکام ترتیب

• • چنانچه نمازگزار سهواً، یک واجب رکنی را بر واجب رکنیِ دیگر مقدم داشته است، ‌مانند آن که دو سجده را فراموش کند و بعد از آن که به رکوع رکعت بعد رفت یادش بیاید، نمازش باطل خواهد بود.
  • اگر نمازگزار سهواً یک واجب غیر رکنی را بر یکی از ارکان نماز، مقدم نموده باشد، مثل آن که دو سجده را فراموش کرده و تشهد خوانده باشد و سپس یادش بیاید که سجود را فراموش کرده است، ابتدا باید رکن را ادا کرده، و آنچه را اشتباهاً زودتر خوانده بود، دوباره بخواند.
  • در صورتی که نمازگزار به طور سهوی، یک واجب رکنی را بر یک واجب غیر رکنی مقدم نموده است، مانند آنکه قرائتِ حمد را فراموش کرده باشد و پس از آنکه به رکوع رفت، یادش بیاید که حمد را نخوانده بوده، در این صورت نمازش صحیح است و باید ادامه دهد.
  • اگر سهواً غیر رکنی را بر غیر رکن دیگری مقدم نموده است، ‌مثلاً خواندن حمد را فراموش کرده و به خواندن سوره مشغول شود، لیکن قبل از اینکه به رکوع برود، یادش بیاید که حمد را نخوانده، در این مورد، باید آنچه را که فراموش کرده بود، بخواند و پس از آن، جزئی را که جلوتر خوانده بود، مجدداً بخواند.

موالات

بر نمازگزار واجب است که اعمال نماز، مانند رکوع و سجود و تشهد و … را با موالات یعنی پیوسته و پی در پی ادا نماید و در انجام آنها فاصله‌ی زیاد و غیر متعارف نیندازد، بنابراین، چنانچه میان اعمال و اجزای نماز به اندازه ای فاصله بیفتد که اگر کسی ببیند، گمان کند که از حالت نماز خواندن خارج شده، نمازش باطل خواهد بود و باید اعاده کند.[۲۴]

پی نوشت ها

1. الحدائق الناضره ۸/۲۳۶-۲۳۸؛ جواهرالکلام ۱۰/۷۳؛ مستند العروه (الصلاه) ۴/۶-۱۱.
2. نماز میت از نماز های واجبی است که رکوع ندارد.
3. العروه الوثقی، ۲/۵۳۹.
4. جواهرالکلام، ۱۰/۸۹، ۹۷.
5. همان، ۱۲/۲۷۵، ۲۷۶.
6. جواهرالکلام، ۱۰/۱۰۶، ۱۱۶؛ العروه الوثقی، ۲/۵۵۲، ۵۵۳.
7. همان، ۱۰/۱۰۴، ۱۰۵؛ العروه الوثقی، ۲/۵۵۲.
8. الدروس الشرعیه ۱/۱۷۸.
9. جواهرالکلام، ۱۰/۱۱۶، ۱۲۱؛ العروه الوثقی ۲/۵۵۳.
10. علامه حلی، مختلف الشیعه، ۱۴۱۲ق، ج۲، ص۱۳۹
11. برای نمونه نگاه کنید به: کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۳،‌ ص۳۴۸، حدیث ۳.
12. مشکینی، مصطلاحات الفقه، ۱۳۹۲ش، ص۴۷۷-۴۷۹؛ مؤسسه دایره المعارف فقه اسلامی، فرهنگ فقه، ۱۳۸۵ش، ج۶، ص۳۵۴.
13. برای نمونه نگاه کنید به: علامه حلی، مختلف الشیعه، ۱۴۱۲ق، ج۲، ص۱۳۹.
14. سیستانی، منهاج الصالحین، ۲۰۰۹م، ج۱، ص۲۰۳.
15. بحرانی، الحدائق الناضره، ۱۹۸۵م، ج۸، ص۲۹۰؛ نجفی، جواهر الکلام، بیروت، ج۱۰، ص۱۶۸-۱۶۹.
16. یزدی، العروه الوثقی‌، ۱۴۲۵ق، ج۲، ص۱۵۹.
17. همان
18. بحرانی، الحدائق الناضره، ۱۹۸۵م، ج۸، ص۲۹۰؛ نجفی، جواهر الکلام، بیروت، ج۱۰، ص۱۶۸-۱۶۹.
19. اصفهانی، وسیله النجاه، ۱۹۹۳ق، ج۱، ص۱۷۸.
20. نجفی، جواهر الکلام، بیروت، ج۱۰، ص۱۶۹-۱۸۹؛ یزدی، العروه الوثقی‌، ۱۴۲۵ق، ج۲، ص۱۶۷-۱۶۹.
21. الطباطبائی الیزدی، العروه الوثقى، الناشر مکتب آیت الله العظمى السید السیستانی ج۲، ص۱۶۷.
22. همان
23. ذهنی تهرانی، ترجمه و شرح اللعمه الدمشقیه، ۱۳۷۳ش، ج۱،ص۱۲۵-۱۲۳.
24. دروس سی‌ وهشتم تا چهل ‌و هفتم‌ از جلد اول رساله‌ی آموزشی احکام و مسائل شرعی، مطابق با فتاوای آیت ‌الله‌ خامنه‌ای.