تعقیبات مخصوص نماز مغرب و عشاء
تعقیباتِ نماز، مجموعه ای از اعمال، ادعیه، اذکار و برخی از آیات قرآنِ کریم است که خواندن آنها پس از اقامه ی هر یک از نمازهای واجب، فضیلت بسیار دارد و مستحب است. با استناد به روایاتِ وارد شده در این زمینه، تعقیباتِ نماز، علاوه بر به کمال مطلوب رساندنِ آن، سبب فراوانی رزق و روزی است و نمازگزار، تا وقتی که به ذکر و عبادت مشغول است، چنان است که گویی همچنان در نماز است و ثواب نماز را خواهد گرفت. البته گفته شده است که دعا و عبادت بعد از نماز واجب، از نماز مستحبی پرفضیلت تر است. ازاین رو، در این مجال قصد داریم به تعقیبات مخصوص نماز مغرب و عشا بپردازیم. با ما همراه باشید.
شرایط انجام تعقیبات نماز
علامه مجلسی رحمه الله فرموده است: تعقیبات نماز، به قرآن خواندن و ذکر گفتن و دعایی می گویند که پس از اتمام نماز و متصل به آن باشد و بافضیلت تر آن است که با وضو و در حالت نشسته و رو به قبله باشد و بهتر است که به مانند حالت تشهد بنشیند و در میانِ عباداتِ تعقیب با کسی سخن نگوید، علی الخصوص در تعقیبات نماز مغرب. برخی نیز گفته اند که باید همه ی شرایط نماز را در هنگام انجام تعقیبات رعایت کند. ولی از آنجاییکه تعقیبات نماز، اعمالی مستحب هستند، در رعایت شرایط آن، اجبار و اکراهی وجود ندارد.
تعقیبات مخصوص نماز مغرب
تسبیحات حضرت زهرا
سفارش به ذکر تسبیحات حضرت زهرا سلام الله علیها، بعد از همه ی نمازهای یومیه، از سوی اولیا و بزرگان دین، نشان دهنده اهمیت بسیار و فضیلت والای این تسبیح است. چنانچه امام صادق علیه السلام فرمودند:
«تَسْبیحُ فاطِمَهَعلیها السلام فى کُلِّ یَوْمٍ فى دُبُرِ کُلِّ صَلاهٍ اَحَبُّ اِلَىَّ مِنْ صَلاهِ اَلْفِ رَکْعَهٍ فى کُلِّ یَوْمٍ.»[۱]
تسبیحات فاطمه علیها السلام در هر روز پس از هر نماز، نزد من محبوب تر از هزار رکعت نماز در هر روز است.
بعد از ذکر تسبیحات حضرت زهرا علیها السلام چنین می گویی:
«إِنَّ اللّهَ وَمَلائِکتَهُ یصَلُّونَ عَلَی النَّبِی، یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَیهِ وَسَلِّمُوا تَسْلِیماً» [۲]، اللّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ النَّبِی، وَعَلی ذُرِّیتِهِ وَعَلی أَهْلِ بَیتِهِ.
همانا خداوند و فرشتگانش بر پیامبر درود می فرستند، ای کسانی که ایمان آورده اید! بر او درود بفرستید و آن گونه که سزاوار است تسلیم باشید، خدایا بر محمّد پیامبر و فرزندان او و خاندانش درود فرست.
ذکر بسمله و حوقله [۳]
سپس هفت مرتبه این ذکر را بگو:
«بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحیمِ، وَ لا حَوْلَ وَ لا قُوَّهَ إِلّا بِاللّهِ الْعَلِی الْعَظِیمِ.»
به نام خداوند بخشنده ای که رحمتش بسیار و مهربانی اش همیشگی است و هیچ نیرو و توانی نیست جز به خدای بلند مرتبه ی با عظمت.
اقرار به قدرت خداوند
سه مرتبه با این ذکر به قدرت لایزال خداوند اقرار کن و بگو:
«الْحَمْدُ لِلّهِ الَّذِی یفْعَلُ مَا یشَاءُ، وَ لا یفْعَلُ مَا یشَاءُ غَیرُهُ.»
ستایش مخصوص کسی است که هرچه بخواهد، عمل می کند و جز او کسی نمی تواند که هرچه بخواهد انجام دهد.
طلب آمرزش
از آن پس، با ذکر این عبارات، از خداوند طلب آمرزش می کنی و می گویی:
«سُبْحَانَک لا إِلهَ إِلّا أَنْتَ، اغْفِرْ لِی ذُنُوبِی کلَّهَا جَمِیعاً، فَإِنَّهُ لا یغْفِرُ الذُّنُوبَ کلَّهَا جَمِیعاً إِلّا أَنْتَ.»
پاک و منزهی تو، خدایی جز تو نیست، همه و همه ی گناهانم را بیامرز، زیرا به راستی همه و همه ی گناهان را به جز تو کسی نمی آمرزد.
اقامه ی نماز نافله
سپس نافله مغرب را می خوانی که دو نماز دو رکعتی است و آن را پیوسته می خوانی یعنی بین آن دو نماز صحبت نمی کنی. روایت شده است که برای خواندن نماز نافله در رکعت اول سوره حمد و سوره کافِرُونَ و در رکعت دوم سوره حمد و سوره توحید خوانده شود و در دو رکعت دیگر هر سوره ای را که بخواهد.
و نیز روایت شده است که: امام هادی علیه السلام در رکعت سوم سوره حمد و آیات ابتدایی سوره حدید از اول تا پایان آیه ۶ یعنی«وَ هُوَ عَلیمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ» و در رکعت چهارم سوره حمد و آیات انتهایی سوره حشر از ابتدای آیه ۲۱«لَوْ أَنْزَلْنا هذَا الْقُرآنَ» تا پایان سوره را می خواند.
و نیز روایت شده که مستحب است در آخرین سجده از نمازهای نافله، در هر شب و مخصوصاً در شب جمعه، این ذکر هفت مرتبه خوانده شود:
«اللّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُک بِوَجْهِک الْکرِیمِ، وَاسْمِک الْعَظِیمِ، وَمُلْکک الْقَدِیمِ، أَنْ تُصَلِّی عَلی مُحَمَّدٍ وَآلِهِ، وَأَنْ تَغْفِرَ لِی ذَنْبِی الْعَظِیمَ، إِنَّهُ لَایغْفِرُ الْعَظِیمَ إِلّا الْعَظِیمُ.»
خدایا از تو می خواهم به ذات بخشنده ات و نام بزرگت و فرمانروایی دیرینه ات که بر محمد و خاندان او درود فرستی و گناه بزرگ مرا بیامرزی، همانا گناه بزرگ را نمی آمرزد مگر آمرزنده ای بزرگوار.
و هنگامی که نماز نافله را به پایان بردی، هرچه که می‌خواهی از تعقیبات بخوان و سپس ده مرتبه این ذکر را بگو:
«مَا شَاءَ اللّهُ، لا قُوَّهَ إِلّا بِاللّهِ، أَسْتَغْفِرُ اللّهَ.»
هر آنچه که خدا بخواهد خواهد شد؛ هیچ نیرو و توانی جز از سوی خداوند بلند مرتبه نیست، از خداوند طلب آمرزش می‌نمایم.
طلب حوائج و درخواست آمرزش
آنگاه بگو:
«اللّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُک مُوجِبَاتِ رَحْمَتِک، وَعَزائِمَ مَغْفِرَتِک، وَالنَّجاهَ مِنَ النَّارِ، وَ مِنْ کلِّ بَلِیهٍ، وَالْفَوْزَ بِالْجَنَّهِ، وَالرِّضْوانَ فِی دارِ السَّلامِ، وَجِوَارِ نَبِیک مُحَمَّدٍ عَلَیهِ وَآلِهِ السَّلامُ، اللّهُمَّ مَا بِنَا مِنْ نِعْمَهٍ فَمِنْک، لَاإِلهَ إِلّا أَنْتَ، أَسْتَغْفِرُک وَأَتُوبُ إِلَیک.»
خدایا! از تو اسباب رحمتت و دلائل آمرزش حتمی ات و رهایی از آتش دوزخ و از همه ی بلایا و سعادت راهیابی به بهشت و خشنودی تو در خانه امن آن جهان و همسایگی و همجواری پیامبرت محمد، درود بر او و خاندانش، را خواستارم. خدایا هر نعمتی که به دست ماست از جانب توست، معبودی جز تو نیست، از تو آمرزش می جویم و به سوی توباز می گردم.
اقامه نماز غفیله
در بین نماز مغرب و عشاء، نماز غفیله [۴] می خوانید و آن دو رکعت است، که در رکعت اول بعد از خواندن سوره حمد، این آیات را می خوانی:
«وَ ذَا النُّونِ إِذْ ذَهَبَ مُغاضِباً فَظَنَّ أَنْ لَنْ نَقْدِرَ عَلَیهِ فَنادی فِی الظُّلُماتِ أَنْ لا إِلهَ إِلاّ أَنْتَ سُبْحانَک إِنِّی کنْتُ مِنَ الظّالِمِینَ، فَاسْتَجَبْنا لَهُ وَ نَجَّیناهُ مِنَ الْغَمِّ وَ کذلِک نُنْجِی الْمُؤْمِنِینَ.»[۵]
و (یاد آر حال) ذو النون (یعنی یونس) را هنگامی که (از میان قوم خود) غضبناک بیرون رفت و چنین پنداشت که ما هرگز او را در مضیقه و سختی نمی‌افکنیم (تا آنکه به ظلمات دریا و شکم ماهی در شب تار گرفتار شد) آن گاه در آن ظلمتها فریاد کرد که خدایی به جز ذات یکتای تو نیست، تو (از شریک و هر عیب و آلایش) پاک و منزهی و من از ستمکاران بودم (که بر نفس خود ستم کردم). پس ما دعای او را مستجاب کردیم و او را از گرداب غم نجات دادیم و اهل ایمان را هم این گونه نجات می‌دهیم.[۶]
سپس در رکعت دومِ نماز پس از سوره حمد، این آیه را می خوانی:
«وَ عِنْدَهُ مَفاتِحُ الْغَیبِ لا یعْلَمُها إِلاّ هُوَ وَ یعْلَمُ ما فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ وَ ما تَسْقُطُ مِنْ وَرَقَهٍ إِلاّ یعْلَمُها وَ لا حَبَّهٍ فِی ظُلُماتِ الْأَرْضِ وَ لا رَطْبٍ وَ لا یابِسٍ إِلاّ فِی کتابٍ مُبِینٍ.»[۷]
و کلیدهای خزائن غیب نزد اوست، کسی جز او بر آن آگاه نیست و نیز آنچه در خشکی و دریاست همه را می‌داند و هیچ برگی از درخت نمی‌افتد مگر آنکه او آگاه است و نه هیچ دانه‌ای در زیر تاریکی‌های زمین و نه هیچ تر و خشکی، جز آنکه در کتابی مبین مسطور است.[۸]
طلب حوائج در قنوت نماز غفیله
سپس دست ها را به حالت قنوت بالا برده و بگو:
«اللّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُک بِمَفَاتِحِ الْغَیبِ، الَّتِی لا یعْلَمُهَا إِلّا أَنْتَ، أَنْ تُصَلِّی عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ أَنْ تَفْعَلَ بِی کذَا وَ کذَا» (و به جای کَذَا وَ کَذَا حاجت های خود را عرضه میداری.
خدایا به حق کلیدهای غیب که کسی جز تو از آن ها آگاهی و اطلاع ندارد، از تو می خواهم بر محمد و خاندان او درود فرستی و با من چنین و چنان کنی. (و به جای کَذَا وَ کَذَا حاجت و خواسته ی خویش را بیان می کنی)
و در نهایت می گویی:
«اللّهُمَّ أَنْتَ وَلِی نِعْمَتِی، وَ الْقَادِرُ عَلَی طَلِبَتِی، تَعْلَمُ حَاجَتِی، فَأَسْأَلُک بِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ عَلَیهِ وَ عَلَیهِمُ السَّلامُ، لَمَّا قَضَیتَهَا لِی.»
خدایا! تو ولی نعمت من هستی و در برآوردن خواسته من توانایی، تو به حاجتم دانایی، پس به حق محمد و خاندان او که درود بر
در اینجا، حاجت خود را از خداوند متعال درخواست کن زیرا روایت شده: هرکس که نماز غفیله را بخواند و حاجت خود را طلب کند، آنچه را درخواست نماید، خدای تعالی به او عطا خواهد فرمود.[۹]
سجده شکر
در احادیث و روایات، سفارش بسیاری برای انجام سجده شکر، بعد از نمازهای واجب شده است، لیکن بر انجام آن در تعقیب برخی از نمازهای واجب یومیه مانند نماز مغرب تأکید بیشتری شده است. چنانچه امام موسی کاظم علیه السلام فرمود: «این سجده (بعد از نماز مغرب) را ترک نکن؛ زیرا دعا در آن مستجاب است.»[۱۰]
تعقیبات مخصوص نماز عشاء
بعد از خواندن نماز عشا، این دعا را بخوان:
«اللّٰهُمَّ إِنَّهُ لَیْسَ لِى عِلْمٌ بِمَوْضِعِ رِزْقِى، وَإِنَّما أَطْلُبُهُ بِخَطَراتٍ تَخْطُرُ عَلَىٰ قَلْبِى، فَأَجُولُ فِى طَلَبِهِ الْبُلْدانَ، فَأَنَا فِیَما أَنَا طالِبٌ کَالْحَیْرانِ، لَاأَدْرِى أَفِى سَهْلٍ هُوَ أَمْ فِى جَبَلٍ، أَمْ فِى أَرْضٍ أَمْ فِى سَماءٍ، أَمْ فِى بَرٍّ أَمْ فِى بَحْرٍ، وَعَلَىٰ یَدَیْ مَنْ، وَمِنْ قِبَلِ مَنْ، وَقَدْ عَلِمْتُ أَنَّ عِلْمَهُ عِنْدَکَ، وَأَسْبابَهُ بِیَدِکَ، وَ أَنْتَ الَّذِى تَقْسِمُهُ بِلُطْفِکَ، وَتُسَبِّبُهُ بِرَحْمَتِکَ، اللّٰهُمَّ فَصَلِّ عَلىٰ مُحَمَّدٍ وَآلِهِ، وَاجْعَلْ یا رَبِّ رِزْقَکَ لِى وَاسِعاً، وَمَطْلَبَهُ سَهْلاً، وَمَأْخَذَهُ قَرِیباً، وَلَا تُعَنِّنِى بِطَلبِ مَا لَمْ تُقَدِّرْ لِى فِیهِ رِزْقاً، فَإِنَّکَ غَنِیٌّ عَنْ عَذَابِی وَ أَنَا فَقِیرٌ إِلَىٰ رَحْمَتِکَ، فَصَلِّ عَلىٰ مُحَمَّدٍ وَآلِهِ، وَجُدْ عَلَىٰ عَبْدِکَ بِفَضْلِکَ، إِنَّکَ ذُو فَضْلٍ عَظِیمٍ.»
خدایا! من نمی‌دانم روزی‌ام در کجاست و آن را تنها بر پایه گمان‌هایی که بر خاطرم می‌گذرد می‌جویم و ازاینر‌و در جستجوی آن شهرها را زیر پا می‌گذارم، پس در آنچه که خواهان آن هستم، همچون حیرت زدگانم، نمی‌دانم آیا در دشت است یا در کوه؟ در زمین است یا در آسمان؟ در خشکی است یا در دریا؟ نمی‌دانم به دست کیست و از سوی چه کسی است، ولی به یقین می‌دانم که دانش آن در نزد تو و اسباب آن به دست توست و تویی که آن را با لطف خویش تقسیم می‌کنی و با رحمت خود برای آن دلیل و سبب فراهم می‌سازی؛ خدایا، پس بر محمّد و خاندان او درود فرست و پروردگارا، روزی ات را بر من گسترده ساز و به دست آوردنش را برایم سهل و آسان نما و جای دریافتش را نزدیک قرار ده و با جستجوی آنچه برایم در آن روزی مقدر نکرده‌ای مرا به زحمت میفکن، چه تو از عذاب من بی‌نیازی و من به رحمتت نیازمندم، پس بر محمّد و خاندان او درود فرست و با احسان و فضل خویش بر بنده‌ات کرم نما، همانا تو صاحب بخششِ بزرگ هستی.
این دعا از جمله ی دعاهاى طلب رزق و روزى است که هر زمانی می توان آن را تلاوت نمود.
خواندن دعای ابن عمّار
دعایی موسوم به دعای ابن عمار که ابراهیم کفعمی در بلد الامین، تلاوت آن را بعد از نماز عشاء توصیه کرده است، مطلع نخست آن چنین است:
ثُمَّ اُدْعُ بِمَا رَوَاهُ مُعَاوِیَهُ بْنُ عَمَّارٍ؛
«بِسْمِ اَللَّهِ اَلرَّحْمَنِ اَلرَّحِیمِ اَللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ صَلاَهً تُبَلِّغُنَا بِهَا رِضْوَانَکَ وَ اَلْجَنَّهَ وَ تُنَجِّینَا بِهَا مِنْ سَخَطِکَ وَ اَلنَّارِ اَللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ …»
تعقیبات دیگری از این نماز
و نیز گفته شده که مستحب است در تعقیبات نماز عشاء، بعد از نماز، هفت مرتبه سوره مبارکه انا انزلناه (قدر) خوانده شود. سپس سجده شکر به جا آورید.[۱۱] و نیز سفارش شده به خواندن نماز وتیره [۱۲] که دو رکعت نافله‌ی نشسته بعد از خواندن نماز عشاء است، که صد آیه از قرآن در آن قرائت می شود و مستحب است نمازگزار به‌جای قرائت صد آیه از قرآن، در یک رکعت سوره واقعه و در رکعت دیگر، سوره توحید را بخواند.
پی نوشت ها
- کافى، ج ۳، ص ۳۴۳، ح ۱۵.
- سوره احزاب، آیه ۵۶
- حَوْلَقَه و حَوْقَلَه، هر دو، مصدر منحوتِ و جعلی عبارت لاحَولَ وَ لاقُوَّهَ إِلّا بِاللّه هستند، مانند بسمله که از بِسمِ اللَّه الرَّحمنِ الرَّحیم ساخته شده است. در زبان عربی برای اختصار در بیان دو یا چند کلمه یا عبارت پرکاربرد، آنها را باهم ترکیب کرده عبارت جدیدی پدید می‌آورند، حوقله و حولقه نیز از این جمله اند.
- نماز غفیله، از نمازهای مستحبی شیعیان است که بین نمازهای مغرب و عشا خوانده می‌شود. نماز غفیله دو رکعت است، که بعد از نماز مغرب خوانده می‌شود.
- سوره انبیاء، آیات ۸۷ و ۸۸
- ترجمه مهدی الهی قمشه ای
- سوره انعام، آیه ۵۹
- ترجمه مهدی الهی قمشه ای
- هشام بن سالم از امام صادق علیه السلام ضمن بیان کیفیت خواندن این نماز نقل می‌کند: هر کس این دو رکعت را بین نماز مغرب و عشاء بخواند و به این دعا تبرّک جوید و حاجت خود را طلب نماید خداوند حاجت او را بر آورده نماید و آن چه را خواهد به او کرامت فرماید. سند این حدیث را صحیح دانسته‌اند.
- شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۳۳۱
- مصباح المتهجّد، صفحه ۱۱۳
- مفاتیح‌الجنان، شیخ عباس قمی، انتشارات بهمن آرا، ص ۳۷