بخشی از کتاب

پیشگفتار

. تبیین موضوع

در آموزه‌های دینی، به ویژه در بحث امامت و مهدویت شیعی، «انسان» مهم‌ترین موضوع بحث و مطالعه است و در بسیاری از گزاره‌ها وجود و حضورش مسلّم انگاشته شده است؛ همانگونه که در باقی علوم دینی و انسانی، «انسان» موضوعی بدیهی است. ولی به نظر می‌رسد که منشأ بسیاری از کج‌فهمی‌ها و اختلاف‌ نظرها، همین فرض بدیهی بودن موضوع انسانی، علی­رغم تمامی ابهام‌ها و اختلاف‌های پیرامون آن است.

از سوی دیگر، انسان، آفریننده سبک‌ها و شیوه‌های گوناگون زندگی است و هدف اصلی دین نیز اصلاح و تعالی­بخشیِ مدل و نظام‌ زندگی انسان‌هاست. بدین جهت می‌توان گفت که اصولاً بدون وجود و حضور انسان، صحبت از دین، دین‌باوری، دین‌داری، زندگی و سبک زندگی بی‌معنا خواهد بود. تا انسان تعریف نشود و حدود و ابعاد و اندازه‌های زندگی او مشخص نگردد و معلوم نشود که «مراد از انسان چیست» و «انسان کیست»، نمی‌توان وارد مباحث دین‌شناسی یا علوم انسانی شد.

هم­چنین در آن صورت، سخن گفتن از «سبک زندگی» به نظم و نظام ‌خود نخواهد رسید، چرا که تا ابعاد وجودی و گستره‌های معنایی انسان رصد نگردد، معلوم نمی‌شود که در مرحله طراحی یا بازشناسی سبک‌ زندگی تا کجا می‌توان پیش رفت.

بنابراین بحث انسان‌شناسی یکی از بنیان‌های اصلی دین‌پژوهی، به ویژه در بحث امامت و مهدویت شیعی است. و در بحث سبک زندگی شیعی/مهدوی نیز ـ که هدف نهایی این کلان‌پروژه و مجموعه آثار است ـ[۱] تا بحث انسان‌شناسی مطرح نشود، نمی‌توان وارد مباحث بعدی شد.

اهمیت بحث انسان‌شناسی در موضوع مطالعاتیِ سبک زندگی شیعی/مهدوی، زمانی مضاعف می‌شود که بدانیم همان‌گونه که کلمه «زندگی» بازگرفته از کلمه «زنده» است و اشاره به شیوه گذران عمر انسان دارد، «مهدویت» هم مصدر کلمه «مهدی» است و تمامی آموزه‌هایی را که مرتبط با دوازدهمین امام شیعیان و آخرین انسان کامل و پیشوای آسمانی شیعه است، شامل می‌شود.

این بدان معناست که در عنوان «سبک زندگی شیعی/مهدوی»، انسان و انسان‌شناسی باید در دو مرتبه مورد توجه قرار گیرد؛ یکی در مرتبه انسانی کمال‌جو که در جستجوی سبک زندگی ایده‌آل و پاسخ پرسش‌ها و تأمین نیازهای خود است، و دوم در مرتبه انسان معصومی که معیار و مبنا و الگوی باقی انسان‌هاست و کلمه مهدویت بر او دلالت دارد.

بدین جهت در مکتب تشیع، برخلاف دیگر ادیان و مذاهب،[۲] دانش انسان‌شناسی دانشی یک‌سونگر و صرفاً نظری نیست که فقط رویکردی تاریخی داشته باشد؛ چراکه این دانش در کاربردی‌ترین و عینی‌ترین مباحث و مسائل بشری، هم‌چون بحث سبک زندگی ـ که در جستجوی الگویی ایده‌آل‌ برای زندگی روزمره انسان‌هاست ـ و نیز تمامی مباحث مرتبط با انسان کمال‌جو و انسان کاملِ جاری در بستر زمان و مکان وارد شده و مبنا و معیار و پیش‌فرض تمامی گزاره‌های این دو حوزه قرار گرفته است.

در حقیقت، فهم مکتب تشیع با شناخت و پژوهش در حوزه انسان‌شناسی شیعی ممکن است و شاید به خاطر اهمیت و ضرورت شناخت انسان کامل ـ به عنوان یکی از زیرشاخه‌های مهم بحث انسان‌شناسیِ شیعی ـ است که مکتب تشیع، اصل امامت را در کنار اصل نبوت جزو اصول دین قرار داده تا یک انسان شیعه بداند که نمی‌تواند در خُرد و کلان زندگی روزمره خود فارغ از توجه به انسان کامل عصر خود و تلاش برای هم‌سویی و هماهنگی با او زندگی کند.

از این رو انسان‌شناسی شیعی یکی از ضروری‌ترین دانش‌ها برای آشنایی با تشیع و نیز طراحی روزآمد سبک زندگی شیعی/ مهدوی است؛ چراکه در مکتب تشیع، انسانی که به بازکاوی شخصیت خود نپردازد و به تعریفی جامع از خودِ انسانی و مسائل و نیازهایش نرسد و آنگاه این خودِ جامع را در آینه انسان کامل ننگرد، نمی‌تواند به مراتب والای رشد و کمال دست یابد.

در این اثر به دنبال آن هستیم که از منظر مکتب شیعه به دانش انسان‌شناسی بپردازیم[۳] و ضمن آشنایی با خودِ انسانی هر فرد ـ به عنوان انسان کمال‌جو ـ و امام دوازدهم ـ به عنوان انسان کامل زمانی ـ در جستجوی سبکی جامع و کامل برای زندگی انسانی باشیم.[۴]

در این کتاب، بر اساس چند کلیدواژه بنیادین در بحث مهدویت، به بازخوانی تطبیقیِ انسان‌شناسیِ دینی و انسان‌شناسی علمی (انسانی‌شناسی سکولار غربی و مقبول در تمدن معاصر) خواهیم پرداخت، تا از این رهیافت، ضمن مطالعه مجدد مهدویت شیعی از دریچه انسان‌شناسی، نسبت چشم‌انداز نهایی انسان‌شناسیِ غیر دینی با مهدویت شیعی ـ که مبتنی بر انسان‌شناسی دینی است ـ روشن شود و معلوم گردد که مسیر انسان بر مبنای هر یک از این دو اندیشه به کدام سو خواهد کشید. بنابراین روش اصلی این کتاب، بیش از آن‌که استدلالی باشد، در اغلب موارد توصیفی و تطبیقی است.

نظر به این هدف و در راستای نسبت­سنجی مهدویت و انسان‌شناسی، در پایان هر فصل، دیدگاه هر دو مدل از انسان‌شناسی دینی و غیردینی را نسبت به این کلیدواژه‌ها به اجمال مورد مطالعه قرار خواهیم داد:

– کمال، نجات و سعادت انسانی

– حقیقت انسان کامل

– آرمان‌شهرموعود

– فلسفه تاریخ و بررسی چگونگی آغاز و انجام تاریخ

[۱]. این اثر پس از کتاب سلمان فارسی، الگوی زندگی شیعی/مهدوی دومین جلد از این مجموعه است.

[۲]. چرا که ادیان و مذاهب دیگر یا ریشه آسمانی ندارند یا از مسیر حق منحرف شده و نسبت به بحث انسان کامل‌ رویکردی تاریخی پیدا کرده‌اند. اصولاً نظریه پیوستگی وجود معصوم و انسان کامل در هر عصر، اختصاص به مذهب تشیع دارد.

[۳]. هر دین و مذهب و حتی مکتب بشری نمی‌تواند فارغ از یک نظام‌نامه انسان­شناختی آگاهانه یا غیر آگاهانه باشد. بدیهی است که نظریه‌ها و فرضیه‌های مطرح در این باب، به تعداد همه فرقه‌ها و مکاتب است. حتی در نگرش اسلامی نیز با وجود کتاب آسمانی واحد، شاهد فرضیه‌های گوناگون انسان‌شناسی در فرقه‌ها و مذاهب مختلف هستیم. این اثر مبتنی بر قرائت تشیع از این بحث تدوین شده است و گه­گاه به صورت تطبیقی نگاهی هم به انسان‌شناسی فرقه‌ها و مکاتب دیگر دارد.

[۴]. البته بحث تفصیلی سبک زندگی مهدوی، در آینده و ضمن اثری مستقل و جدید، بر مبنای پیش­فرض‌های این اثر ارائه خواهد شد.