معرفی انواع نجاسات و احکام مربوط به نجاسات
نجاسات در اصطلاح فقهی به چیزهایی گفته می‌شود که از نظر شرعی پاک نیستند. نجاسات در دین اسلام به دو دسته تقسیم می‌شوند: اول آن که چیزهایی که اصالتاً نجس هستند و دوم چیزهایی که در اصل پاک هستند و به دلیل تماس با نجاسات نجس می‌شوند. در این مقاله سعی داریم در مورد نجاسات در دین اسلام و احکام مربوط به آن‌ها مطالبی را بیان کنیم، برای کسب اطلاعات بیشتر در این زمینه در ادامه همراه ما باشید.
معرفی نجاسات ده‌گانه
«در مذهب شیعه ده چیز وجود دارند که ذاتاً نجس هستند، بدین معنا که در هر حال نجس هستند و امکان تطهیر آن‌ها وجود ندارد. به این موارد عین نجس گفته می‌شود. اغلب فقیهان شیعه « این ده چیز را به‌صورت ذاتی نجس می‌دانند که به آن‌ها اعیان نجسه یا نجاسات ده‌گانه می‌گویند» (۱) و در ادامه به آن‌ها می‌پردازیم.
خون
خون به عنوان یکی از اعیان نجسه شناخته می‌شود که ذاتاً نجس است و امکان تطهیر آن وجود ندارد. «خون انسان و هر حیوانی که خون جهنده دارد نجس است» (۲). این بدان معناست که حتی اگر خون در تماس با اجسام دیگر قرار گیرد، آن‌ها را نیز نجس می‌کند. در نظر فقهای شیعه، خون حیواناتی که خون جهنده دارند مانند گاو، گوسفند و سایر حیوانات حلال گوشت نیز نجس محسوب می‌شود. اما خون حیواناتی که خون جهنده ندارند، مانند ماهی و پشه، به عنوان پاک شناخته می‌شود. با این حال، خون در موارد خاص مانند خون‌هایی که در هنگام دوشیدن شیر مشاهده می‌شود نیز نجس محسوب می‌شود و می‌تواند شیر را نیز نجس کند (۳). در مذهب اهل سنت، به ویژه در فرقه‌های مالکیه، شافعیه و حنفیه، خون تمام حیوانات به طور عمومی، فارغ از این که آن حیوان خون جهنده داشته باشد یا نداشته باشد، نجس است (۴). به طور کلی، در میان فقیهان شیعه و اهل سنت، خون به عنوان یکی از نجاسات اصلی محسوب می‌شود که باید از آن اجتناب نمود.
ادرار و مدفوع
ادرار و مدفوع انسان و حیوانات از دیگر نجاسات هستند که در فقه شیعه و اهل سنت به طور مفصل مورد بحث قرار گرفته‌اند. از نظر فقیهان شیعه، «ادرار و مدفوع انسان و نیز هر حیوانی که حرام گوشت است و خون جهنده دارد نجس است و در مورد نجاست پرندگانی که حرام گوشت هستند مانند کلاغ اختلاف نظر وجود دارد» (۵). این بدان معناست که ادرار و مدفوع حیواناتی مانند سگ، خوک و سایر حیوانات حرام گوشت نجس بوده و باید از آن‌ها اجتناب کرد. همچنین، در فقه اهل سنت، در مذهب شافعیه و حنفیه، «مدفوع حیوانات حلال گوشت نیز نجس است و در مورد پرندگان تفصیل دیگری بیان کرده‌اند» (۶). در این مذاهب، حتی مدفوع حیوانات حلال گوشت مانند گوسفند و گاو نیز نجس شناخته می‌شود، مگر آن که به طور خاص موارد تطهیر آن‌ها مشخص شده باشد. این تفاوت‌ها در میان فقه‌ها، نشانه اهمیت ویژه‌ای است که به مسأله تطهیر و پاکیزگی در دین اسلام داده شده است.
منی
منی به عنوان یکی دیگر از نجاسات در مذهب شیعه شناخته می‌شود. «فقهای شیعه منی هر حیوانی که دارای خون جهنده است را نجس می‌دانند» (۷). این نظر بیانگر آن است که منی حیواناتی مانند گاو و گوسفند، که خون جهنده دارند، به عنوان نجس شناخته می‌شود. از سوی دیگر، در میان اهل سنت، «در مورد نجاست منی اختلاف وجود دارد و شافعیه و حنابله منی را پاک می‌دانند» (۸). این اختلاف نظر در خصوص منی نشان‌دهنده تفاوت‌های فقهی در فهم و تفسیر مسائل شرعی میان اهل سنت و شیعه است. فقهای شیعه به دلیل ارتباط ویژه‌ای که میان منی و نجاست حیوانات خون جهنده وجود دارد، آن را نجس می‌دانند. این مسئله باعث می‌شود تا منی به عنوان یک نجاست مستقل در نظر گرفته شود که نیازمند تطهیر و پاکسازی است.
مردار
مردار یکی دیگر از نجاسات اصلی در مذهب شیعه است که به طور خاص در فقه مورد توجه قرار گرفته است. «جسد حیواناتی که دارای خون جهنده هستند را مردار می‌نامند و نیز بدن انسان مرده قبل از انجام غسل میت نجس است» (۹). این بدان معناست که حتی بدن انسان مرده قبل از غسل میت، به عنوان نجس شناخته می‌شود. همچنین، در مورد حیوانات حلال گوشت، اگر ذبح شرعی نشده باشند، گوشت، چرم و استخوان آن‌ها نجس می‌شود. بنابراین، وسایل چرمی که از کشورهای غیر مسلمان تولید شده باشند، حتی اگر از حیوانات حلال گوشت مانند گاو یا گوسفند باشند، درصورت عدم ذبح شرعی، نجس به شمار می‌آیند (۱۰). در این راستا، برخی از فقها نیز به شرایط ویژه‌ای اشاره می‌کنند که اگر حیواناتی که حرام گوشت هستند به طور خاص با رعایت شرایط فقهی تزکیه شوند، پوست و موی آن‌ها پاک شناخته می‌شود (۱۱). این مسائل نشان‌دهنده اهمیت ویژه تطهیر مردار و اجتناب از تماس با آن در فقه شیعه است.
سگ و خوک
سگ و خوک یکی دیگر از نجاسات ده‌گانه در مذهب شیعه هستند که به طور خاص در فقه و احکام اسلامی بررسی شده‌اند. «همگی اجزاء سگ و خوکی که در خشکی زندگی می‌کنند از جمله آب دهان آن‌ها نجس است» (۱۲). این مسئله در ارتباط با تطهیر و پاکیزگی مهم است، زیرا تماس با اجزاء این حیوانات ممکن است موجب انتقال نجاست شود. اما در فقه اهل سنت، در خصوص سگ و خوک اختلاف نظر وجود دارد. «مالکیه سگ و خوک و همه حیوانات زنده را پاک می‌دانند و از نظر حنفیه خوک به تنهایی نجس است» (۱۳). این اختلاف‌ها به ویژه در کشورهای مختلف مسلمان و در میان مکتب‌های مختلف فقهی وجود دارد و تأثیر زیادی بر نحوه تعامل مسلمانان با این حیوانات دارد.
کافر
در فقه شیعه، کافر به عنوان یک نجس شناخته می‌شود. کافر به معنای غیر مسلمان است و «فقیهان شیعه هفت گروه را کافر می‌دانند از جمله ۱ـ منکران خدا، ۲ـ مشرکان یعنی افرادی که برای خدا شریک و همتا در نظر می‌گیرند، ۳ـ کسانی که ضروریات دین را منکر می‌شوند، ۴ـ کسانی که پیامبری رسول خدا (ص) را قبول ندارند، ۵ـ افرادی که به امامان (ع) دشنام بدهند یا دشمن آن‌ها باشند مانند خوارج و ناصبیان، ۶ـ غُلات یعنی کسانی که یکی از ائمه (ع) را خدا بخوانند و یا بگویند که خدا در او حلول کرده است، ۷ـ پیروان ادیان آسمانی که تحریف شده‌اند مانند یهود و مسیحیت که در این مورد در بین فقیهان شیعه اختلاف وجود دارد» (۱۴). این تقسیم‌بندی‌ها تأثیرات فرهنگی و اجتماعی زیادی دارند و نشان‌دهنده نگرش ویژه به مفهوم کفر و نجاست در فقه شیعه هستند.
شراب
شراب و هر چیزی که انسان را مست کند، از دیگر نجاسات در مذهب شیعه محسوب می‌شود. فقهای شیعه «شراب و هر چیزی که انسان را مست کند، آنگونه که به خودی خود روان یا مایع باشد را نجس می‌دانند و از نظر آن‌ها خوردن و نوشیدن آن حرام است و در مورد نجس بودن الکل طبی و صنعتی اختلاف وجود دارد» (۱۵). این نوع نوشیدنی‌ها نه تنها از نظر شرعی حرام هستند بلکه از نظر نجاست نیز می‌بایست از آن‌ها اجتناب کرد. در فقه شیعه، حتی در مورد فرآورده‌های مختلف انگور مانند آب انگور و شیره آن نیز تاکید شده است که «هر گاه به جوش آید تا زمانی که مقدار دو سوم آن تبخیر نشده باشد، خوردن آن حرام است چه به خودی خود به جوش آمده باشد، چه با حرارت و نیز چه مست کننده باشد و چه مست‌کننده نباشد» (۱۶). این دقت‌ها در خصوص نوشیدنی‌ها و فرآورده‌های مختلف نشان‌دهنده حساسیت خاص فقه شیعه نسبت به مسائل نجاست و حرام بودن است.
فقاع
فقاع یا آب جو یکی از دیگر نجاسات ده‌گانه است که در فقه شیعه مطرح شده است. «از دیگر نجاسات فقاع یا آب جو است» (۱۷). فقاع به عنوان یک نوشیدنی مست‌کننده شناخته می‌شود و در نظر فقهای شیعه، به دلیل این که موجب مستی می‌شود، به عنوان یک نجاست قلمداد می‌شود که از آن باید پرهیز کرد. نوشیدن فقاع نه تنها به لحاظ شرعی حرام است، بلکه به دلیل ویژگی‌های خاص آن، در فقه به عنوان یکی از مواردی که نیاز به تطهیر دارد، ذکر شده است.
نجاسات دیگر
در فقه شیعه، برخی از موارد دیگر نیز به عنوان نجاسات مورد توجه قرار گرفته‌اند. «عرق بدن فردی که از راه حرام جنب باشد» (۱۸) و «عرق شتر یا هر حیوان دیگری که به خوردن نجاست عادت نموده است» (۱۹) از جمله این موارد هستند. این انواع نجاست‌ها به ویژه در مواقعی که حیوانات یا انسان‌ها به طور غیرمستقیم با نجاست‌های مختلف در تماس باشند، مطرح می‌شوند. همچنین، در نظر اهل سنت مواردی مانند استفراغ نیز به عنوان نجاست شناخته می‌شود (۲۰).
نجس شدن چیزهای پاک و طاهر
در فقه اسلامی، در مذهب شیعه، مسئله نجاست و طهارت به طور دقیق و جامع مورد بررسی قرار گرفته است. نجس شدن اشیاء که ذاتاً پاک و طاهر هستند، یکی از مهم‌ترین مباحث در این زمینه است که می‌تواند تأثیرات زیادی در مسائل فقهی و روزمره مسلمانان داشته باشد. به طور کلی، اشیاء بسیاری در دین اسلام به طور طبیعی پاک و طاهر هستند، اما در صورتی که این اشیاء با نجاسات ده‌گانه یا دیگر موارد نجاست تماس پیدا کنند، طهارت خود را از دست داده و به اصطلاح نجس می‌شوند. این پدیده در فقه شیعه با نام «متجنس» شناخته می‌شود.
«اشیاء دیگر ذاتاً پاک و طاهر هستند؛ اما این اشیاء اگر با نجاساتی که نام برده شد، تماس پیدا کنند طاهر بودن خود را از دست داده و نجس می‌شوند که به آن‌ها متجنس گفته می‌شود.» (۲۱). در واقع، متجنس شدن به معنای آن است که شیء پس از تماس با چیزی که نجس است، وضعیت خود را تغییر داده و از حالت پاک به نجس تبدیل می‌شود. این مسئله به‌ویژه در زمینه رعایت مسائل شرعی و تطهیر اهمیت دارد. باید توجه داشت که فقط زمانی یک شیء نجس می‌شود که در تماس با رطوبت چیزی که ذاتاً نجس است، قرار گیرد. به عبارت دیگر، تماس یک شیء خشک با نجاست‌های خشک، مانند بدن سگ، سبب نجس شدن آن شیء نخواهد شد. این ویژگی در مورد اشیاء و مواد خشک که به طور معمول در معرض تماس با نجاست‌های خشک قرار می‌گیرند، اهمیت زیادی دارد.
استفاده از مطهرات
یکی از نکات مهم در تطهیر و پاکسازی اشیاء نجس این است که می‌توان از روش‌ها و مطهرات مختلف برای پاک کردن نجاست از روی آن‌ها استفاده کرد. به طور مثال، اگر لباس یا پارچه‌ای به خون آلوده شده باشد، با شستشوی آن طبق قواعد شرعی و استفاده از آب پاک، می‌توان آن را از حالت نجاست به حالت طهارت بازگرداند. «دیگر آن که شیء نجس را می‌توان با استفاده از مطهرات پاک و تطهیر نمود به عنوان مثال لباس خونی اگر بر طبق قوانین شرعی با آب شسته شود پاک می‌شود» (۲۱). این فرآیند تطهیر در فقه اسلامی، به ویژه در فقه شیعه، به دقت توضیح داده شده است و این نکته که چگونه می‌توان از آب یا دیگر مواد مطهر برای پاکسازی اشیاء استفاده کرد، جزئیات خاصی دارد.
اصول تطهیر نجاسات
در تطهیر نجاسات، رعایت اصول و قوانین خاص ضروری است. از آنجا که آب یکی از اصلی‌ترین مطهرات در فقه شیعه است، فرآیند تطهیر با استفاده از آب باید طبق شرایط مشخصی انجام شود. این شرایط شامل استفاده از آب پاک و تصفیه شده است که هیچ گونه آلودگی نداشته باشد. همچنین، زمان شستشو و تعداد دفعات شستشو نیز ممکن است در تطهیر تأثیرگذار باشد. به علاوه، برخی از نجاسات ممکن است نیاز به استفاده از دیگر مطهرات داشته باشند که در فقه اسلامی توضیح داده شده است. این مباحث به‌ویژه در شرایطی که تماس با نجاسات در مکان‌های عمومی یا محیط‌های مختلف ممکن است رخ دهد، اهمیت ویژه‌ای پیدا می‌کنند.
اجتناب از تماس با نجاسات
همچنین، فقه اسلامی به‌ویژه در مذهب شیعه تأکید زیادی بر این دارد که انسان‌ها باید از تماس با نجاسات و انتقال آن‌ها به اشیاء و محیط اطراف خود اجتناب کنند. این امر تنها به حفظ طهارت و پاکیزگی در جامعه محدود نمی‌شود، بلکه به سلامت معنوی و روحی فرد مسلمان نیز کمک می‌کند. بنابراین، توجه به این نکته که کدام اشیاء می‌توانند نجس شوند و چگونه می‌توان آن‌ها را تطهیر کرد، جزء ضروریات فقه اسلامی است.
به طور کلی، نجس شدن اشیاء پاک و طاهر تنها به معنای از دست دادن وضعیت طهارت آن‌ها نیست، بلکه در فقه اسلامی این فرایند به طور دقیق و با استفاده از روش‌های خاص تطهیر قابل بازگشت است. این دقیق بودن در فقه شیعه به ویژه در خصوص شستشو و تطهیر، نشان‌دهنده اهمیت این مسئله در زندگی روزمره مسلمانان است که به طور مداوم با آن مواجه هستند.
احکام نجاسات در فقه اسلامی
نجاسات در فقه اسلامی به ویژه در مذهب شیعه موضوعاتی هستند که تأثیرات زیادی بر زندگی روزمره مسلمانان دارند. آگاهی از احکام مربوط به نجاسات، تطهیر آن‌ها و شرایط مختلفی که در ارتباط با نجاست‌ها وجود دارد، برای مسلمانان اهمیت زیادی دارد. در ادامه، به بررسی برخی از مهم‌ترین احکام نجاسات در فقه شیعه می‌پردازیم و جزئیات مختلف آن‌ها را توضیح می‌دهیم.
نجاسات ذاتاً نجس و تطهیر آن‌ها
«در مورد چیزهایی که ذاتاً نجس هستند مانند نجاسات ده‌گانه نمی‌توان آن‌ها را تطهیر کرد؛ اما چیزی که نجس شده باشد را با استفاده از پاک‌کننده‌ها مانند آب می‌توان پاک و تطهیر نمود.» (۲۲). این نکته حائز اهمیت است که در فقه شیعه، برخی از اشیاء و موجودات از نظر ذاتی نجس هستند و امکان تطهیر آن‌ها وجود ندارد. به این اشیاء و موجودات که به طور ذاتی نجس هستند، «اعیان نجسه» یا «نجاسات ده‌گانه» گفته می‌شود. از جمله این نجاسات می‌توان به خون، ادرار، مدفوع، منی، مردار، سگ و خوک اشاره کرد. این‌ها به طور اصولی نجس هستند و حتی اگر با پاک‌کننده‌هایی مانند آب نیز شسته شوند، هیچ‌گاه تطهیر نخواهند شد.
اما در مقابل، اشیاء و موجودات دیگری نیز وجود دارند که ذاتاً پاک هستند و فقط در صورت تماس با نجاسات به نجس تبدیل می‌شوند. این اشیاء را می‌توان با استفاده از مطهرات، به ویژه آب، پاک و تطهیر کرد. به عنوان مثال، اگر لباس یا وسیله‌ای به خون آلوده شود، می‌توان با شستشو و استفاده از آب پاک آن را تطهیر کرد. تطهیر اشیاء و بدن‌ها از نجاست‌های ظاهری در فقه اسلامی امری ضروری است و در موارد مختلف زندگی روزمره مسلمانان مورد توجه قرار می‌گیرد.
احکام خوردن نجاسات
«خوردن نجاسات حرام است، اما چیزی پاک که نجس شده را بعد از تطهیر آن می‌توان خورد.» (۲۲). در فقه اسلامی، خوردن هر چیزی که نجس باشد، حرام است. نجاسات به‌ویژه آن دسته از نجاسات که ذاتاً نجس هستند، به هیچ عنوان قابل خوردن یا استفاده در غذا و نوشیدنی نیستند. از جمله این نجاسات می‌توان به خون، ادرار و مدفوع اشاره کرد که حتی در صورت تماس با بدن یا لباس انسان، آن‌ها را به نجس تبدیل می‌کنند. بنابراین، مسلمانان باید از خوردن و استفاده از این مواد اجتناب کنند.
اما در مواردی که شیء پاکی به طور موقت نجس شده باشد، مانند نشت خون از زخم به لباس، اگر این شیء بعد از تطهیر پاک شود، خوردن آن مانعی ندارد. این نکته حائز اهمیت است که برای تطهیر هر شیء نجس، باید از مطهرات و روش‌های شرعی استفاده کرد تا آن شیء به حالت پاکیزه خود بازگردد. پس از این تطهیر، استفاده از آن به‌ویژه در غذا یا نوشیدنی جایز است.
نماز و طهارت از نجاسات
«در زمان نماز و طواف لباس و بدن فرد باید از نجاسات پاک باشد.» (۲۲). یکی از اصول مهم در اسلام، رعایت طهارت در هنگام نماز است. نماز به عنوان یکی از ارکان عبادی در دین اسلام، شرایط خاصی دارد که باید رعایت شود تا نماز صحیح و پذیرفته شود. یکی از این شرایط، پاک بودن بدن و لباس نمازگزار از هرگونه نجاست است. در صورتی که بدن یا لباس فرد نمازگزار نجس باشد، نماز او باطل خواهد شد. لذا مسلمانان باید توجه کنند که پیش از نماز، از هرگونه نجاست در لباس و بدن خود پاک شوند.
در همین راستا، در مراسم طواف نیز که جزء عبادات مهم اسلامی است، طهارت بدن و لباس الزامی است. طواف، که یکی از ارکان حج به شمار می‌رود، باید در حالی صورت گیرد که بدن و لباس فرد از هرگونه نجاست پاک باشد. بنابراین، رعایت این اصول نه تنها در نماز، بلکه در سایر عبادات نیز ضروری است و عدم رعایت آن باعث بطلان عبادت خواهد شد.
وضو و غسل با آب پاک
«آبی که با آن وضو و غسل می‌شود باید پاک و طاهر باشد.» (۲۲). یکی دیگر از اصول اساسی در فقه اسلامی، وضو و غسل است که در بسیاری از عبادات از جمله نماز و طواف ضروری است. برای وضو و غسل، آبی که مورد استفاده قرار می‌گیرد باید از هرگونه نجاست پاک باشد و برای تطهیر، نباید آبی که خود نجس باشد استفاده شود. در صورت استفاده از آب نجس، وضو یا غسل باطل خواهد بود. این مسئله به‌ویژه در مواردی که مسلمانان در شرایط مختلف و در مکان‌های مختلف هستند، اهمیت دارد.
آب مورد استفاده در وضو و غسل باید از نوع آب پاک و طاهر باشد که هیچ‌گونه آلودگی یا نجاستی نداشته باشد. این مسئله نه تنها در عبادات فردی بلکه در مسائل اجتماعی مسلمانان نیز تأثیرگذار است، زیرا در برخی موارد مانند برگزاری نمازهای جماعت، باید اطمینان حاصل شود که همه افراد حاضر در نماز از آب پاک استفاده کرده‌اند تا وضو و غسل آن‌ها صحیح باشد.
احکام ویژه در نماز با بدن یا لباس نجس
«اگر بدن یا لباس نمازگزار نجس باشد نماز او صحیح نخواهد بود مگر در پنج مورد: ۱ـ جوراب و عرقچین یا دیگر لباس‌های کوچک فرد نجس باشد ۲ـ لباس زنی که از بچه پرستاری می‌کند، نجس شده باشد ۳ـ فردی که به دلیل زخم، جراحت و یا دملی که در بدن او وجود دارد، لباسش آلوده و نجس شده باشد ۴ـ بدن یا لباس فرد به اندازه سر انگشت یا کمتر از درهم به خون آلوده شده باشد ۵ـ ناچار باشد با لباس یا بدن نجس نماز بخواند.» (۲۳). این پنج مورد استثنائی هستند که در آن‌ها اگر بدن یا لباس نمازگزار نجس باشد، نماز او صحیح خواهد بود.
این استثنائات نشان‌دهنده اهمیت تطهیر در نماز است و به مسلمانان این امکان را می‌دهد که در شرایط خاص و اضطراری نیز بتوانند نماز خود را به درستی اقامه کنند. برای مثال، در صورتی که فرد به دلیل بیماری یا جراحت نتواند لباس خود را تطهیر کند، نماز او همچنان پذیرفته می‌شود. این موارد استثنائی، بر اساس اصول فقهی و اجتهادات مختلف، به مسلمانان این فرصت را می‌دهد که در شرایط خاص، بدون آن که دچار مشکلات شرعی شوند از عبادات خود بهره‌مند شوند.
نجاسات اشیاء چگونه ثابت می‌شوند؟
در فقه اسلامی، به ویژه در مذهب شیعه، مسئله نجاست و طهارت اشیاء اهمیت زیادی دارد. یکی از مسائل کلیدی در این زمینه نحوه ثابت شدن نجاست اشیاء است. امام خمینی (ره) در کتاب‌های فقهی خود توضیحاتی دقیق و جامع در این مورد ارائه داده‌اند. طبق نظر ایشان، نجاست هر چیزی از سه طریق ثابت می‌شود که این اصول به طور ویژه در شرایط مختلف مورد استفاده قرار می‌گیرند. در ادامه به تشریح این سه راه برای ثابت شدن نجاست پرداخته می‌شود.
یقین شخصی به نجاست
«اولین راهی که در نظر امام خمینی برای ثابت شدن نجاست اشیاء مطرح شده، «یقین شخصی» است. به عبارت دیگر، اگر فردی به طور قطعی و بدون تردید به نجاست یک شیء پی ببرد، این نجاست برای او ثابت می‌شود. به این ترتیب، اگر انسان از طریق مشاهده یا تجربه مستقیم به این نتیجه برسد که چیزی نجس است، باید آن را نجس به حساب آورد و از آن اجتناب کند. در این زمینه، شک و تردید جایی ندارد و تنها یقین شخصی می‌تواند دلیل بر نجاست باشد.
این موضوع برای مسلمانان بسیار اهمیت دارد، زیرا در بسیاری از موارد، انسان‌ها با محیط‌هایی مواجه می‌شوند که نمی‌توانند از آن‌ها قطعاً مطمئن شوند که آیا چیزی نجس است یا نه. در چنین مواقعی، تا زمانی که یقین به نجاست حاصل نشود، نیازی به اجتناب از آن شیء نیست. به این معنا که گمان یا شک در نجاست کافی نیست تا فرد از آن اجتناب کند. اما زمانی که یقین به نجاست یک شیء حاصل شود، دیگر نمی‌توان آن را نادیده گرفت و باید از آن پرهیز کرد.
اعلام فرد ذوالید
دومین راهی که در فقه امام خمینی برای اثبات نجاست مطرح شده، اطلاع فردی است که چیزی در اختیار دارد یا مسئول آن است. این فرد می‌تواند صاحب خانه، فروشنده یا خدمتکار باشد. امام خمینی در این زمینه می‌فرمایند: «فردی که چیزی در اختیار او است (و به آن ذوالید گویند مانند صاحب خانه، فروشنده و یا خدمتکار) به نجاست آن چیز خبر دهد.» در این حالت، اگر فردی که مسئولیت چیزی را بر عهده دارد و به طور مستقیم با آن در ارتباط است، به نجاست آن شیء شهادت دهد، نجاست آن شیء برای دیگران ثابت می‌شود. این اطلاع‌دهی می‌تواند از طریق سخن گفتن، نوشتن یا هر گونه اظهاری باشد که بر اساس آن فرد مسئول، اطلاعات خود را در مورد نجاست شیء به دیگران منتقل کند.
در واقع، اگر فرد ذوالید به طور قطعی از نجاست شیء آگاه باشد و آن را اعلام کند، دیگر نیازی به بررسی و تحقیق بیشتر برای دیگران نیست. اما اگر فرد اعلام‌کننده در شناسایی نجاست خطا کند، احتمال اشتباه در اطلاع‌رسانی وجود دارد و باید این موضوع مورد بررسی دقیق‌تر قرار گیرد.
شهادت دو مرد عادل
راه سوم برای ثابت شدن نجاست طبق نظر امام خمینی، شهادت دو مرد عادل است. امام خمینی می‌فرمایند: «دو مرد عادل بگویند که چیزی نجس است. اما اگر یک مرد عادل بگوید که چیزی نجس است احتیاط واجب آن است که از آن اجتناب نمایند.» (۲۴). در این حالت، اگر دو فرد عادل و مورد اعتماد شهادت دهند که شیء نجس است، آن شیء به طور قطعی نجس محسوب می‌شود و افراد باید از آن اجتناب کنند. شهادت دو مرد عادل به عنوان یک دلیل معتبر و معتبر در فقه شیعه محسوب می‌شود که به طور قطعی اثبات می‌کند که شیء مورد نظر نجس است (۲۴).»
اشیاء چگونه نجس می‌شوند؟
در فقه اسلامی، بخصوص در مذهب شیعه، مسئله نجاست و طهارت یکی از موضوعات مهم است که دقیقاً بر اساس اصول خاصی تنظیم شده است. اشیاء ممکن است بر اثر تماس با مواد نجس یا تماس با اشیاء دیگر، نجس شوند. این نجاست ممکن است از طریق رطوبت، تماس مستقیم یا حتی به طور غیرمستقیم منتقل شود. در ادامه این نوشتار به توضیحاتی در مورد نحوه نجس شدن اشیاء طبق نظر فقهای شیعه پرداخته می‌شود.
تماس با شیء نجس
یکی از اصلی‌ترین روش‌های انتقال نجاست، تماس با یک شیء نجس است. طبق نظر فقهای شیعه، «اگر چیزی پاک با چیزی نجس تماس یابد و برسد و هر دو یا یکی از آن دو به گونه‌ای تر باشد که تری آن به دیگری برسد، آن چیز پاک، نجس خواهد شد» (۲۵). این نکته به این معناست که وقتی شیء پاکی با یک شیء نجس که دارای رطوبت است، تماس پیدا کند، رطوبت از شیء نجس به شیء پاک منتقل می‌شود و این موجب نجس شدن شیء پاک خواهد شد. این اصل به ویژه در مواردی که اجسام یا اشیاء مرطوب هستند، اهمیت پیدا می‌کند. انتقال رطوبت از یک شیء نجس به شیء پاک می‌تواند باعث نجاست اشیاء مختلف، از جمله لباس، دست، یا حتی فضاهای دیگر شود.
برای مثال، اگر فردی دست خود را با آب نجس بشوید و این دست به شیء پاکی مانند لباس برخورد کند، به دلیل رطوبتی که از دست به لباس منتقل می‌شود، لباس نجس خواهد شد. این مسأله به ویژه در هنگام وضو گرفتن یا غسل اهمیت زیادی پیدا می‌کند، زیرا در این فرآیندها باید اطمینان حاصل شود که آب استفاده شده پاک و طاهر است.
تاثیر حیوانات بر نجاست اشیاء
نکته دیگری که در مورد نجاست اشیاء مطرح می‌شود، تاثیر حیوانات بر انتقال نجاست است. طبق نظر فقها، «اگر حیوانی مانند مگس بر روی شیء نجسِ تر بنشیند و بعد بر روی شیء پاکی که آن نیز مرطوب است بنشیند، در این صورت اگر انسان بداند نجاست همراه آن حیوان بوده است، شیء پاک نجس می‌شود و اگر انسان اطلاع نداشته باشد، پاک است» (۲۶). در این حالت، مگس یا هر حیوان دیگری که به شیء نجسی که رطوبت دارد، برخورد می‌کند، نجاست را به خود منتقل می‌کند و اگر بعداً همان حیوان روی یک شیء پاک و مرطوب بنشیند، نجاست از آن حیوان به شیء پاک منتقل می‌شود.
این مسئله در زندگی روزمره به ویژه در محیط‌های طبیعی و هنگام تماس با حیوانات مختلف مهم است. اگر فردی با دقت بداند که حیوانی همچون مگس یا سایر حشرات از یک شیء نجس به شیء دیگری منتقل شده است، باید اقدامات لازم را برای تطهیر آن شیء پاک انجام دهد.
حالت‌های عدم اطلاع از نجاست
فقهای شیعه در مسأله نجاست به شرایطی که انسان از تماس بین شیء پاک و نجس اطلاع نداشته باشد نیز توجه کرده‌اند. در چنین شرایطی، حکم به طهارت و پاکی داده می‌شود. به‌ویژه وقتی که نمی‌دانیم آیا تماس واقعی بین شیء پاک و نجس رخ داده یا نه، و یا اینکه آیا رطوبت از یک شیء به دیگری منتقل شده است، حکم به پاکی داده می‌شود. به این ترتیب، طبق نظر فقها، «در مواردی که ندانیم چیز پاک و نجس به هم برخورد کرده‌اند یا نه و این که اطلاع نداشته باشیم چیز پاک و نجس مرطوب بوده‌اند یا نه و ندانیم تری و رطوبت یکی بر دیگری سرایت نموده یا نه حکم به پاکی خواهد شد» (۲۷).
این قاعده در فقه شیعه به طور خاص برای مواقعی است که انسان هیچ‌گونه اطلاعی از تماس اشیاء پاک و نجس ندارد. در این شرایط، نه تنها باید از نجاست جلوگیری کرد، بلکه باید به گونه‌ای عمل شود که در صورتی که احتمال نجاست هم وجود دارد، حکم به طهارت داده شود. این حکم موجب تسهیل زندگی روزمره مسلمانان شده و مانع از ایجاد نگرانی‌های بی‌مورد در مورد نجاست اشیاء می‌شود.
سخن پایانی
در این مقاله در مورد نجاسات و احکام آن مطالبی را بیان کردیم با توجه به این که نجاسات می‌توانند عباداتی چون نماز و روزه و احرام را دچار اشکال نمایند، لازم است که افراد با ایمان انواع نجاسات و احکام مربوط به آن‌ها را نیز بدانند. در این مقاله نجاسات ده‌گانه که مورد توجه بسیاری از فقهای شیعه است را بیان کردیم و در ادامه برخی از احکام نجاسات را ذکر نمودیم. باید گفت که احکام مربوط به نجاسات در کتب توضیح‌المسائل بسیار زیاد و مفصل است به همین دلیل توصیه می‌کنیم برای آگاهی کامل از احکام نجاسات به کتاب‌های توضیح‌المسائل مراجعه نمایید.
پی‌نوشت
- الجامع المصطلحات الفقهیه، ص ۵۷۶. رساله توضیح‌المسائل مراجع، بنی هاشمی خمینی، ج۱، ص ۶۴.
- توضیح‌المسائل مراجع، بنی هاشمی خمینی.
- توضیح‌المسائل، آقای سید علی حسینی سیستانی، مسئله ۹۳ ـ ۹۶.
- الفقه علی المذاهب الاربعه، ج۱، ص ۷۳.
- توضیح‌المسائل مراجع، بنی هاشمی خمینی.
- الفقه علی المذاهب الاربعه، جزیری، ج۱، ص ۷۴.
- توضیح‌المسائل مراجع، بنی هاشمی خمینی. مسئله ۸۷.
- الفقه علی المذاهب الاربعه، ج۱، ص ۷۵.
- مستمسک‌العروه‌الوثقی، طباطبایی حکیم، ج۱، ص ۳۳۶.
- توضیح‌المسائل جامع، بنی هاشمی خمینی، مسئله ۸۸.
- توضیح‌المسائل، امام خمینی (المحشی)، ج۱، ص ۴۶۱ ـ ۵۷۰.
- توضیح‌المسائل مراجع، بنی هاشمی خمینی، مسئله ۱۰۵.
- الفقه علی المذاهب الاربعه، جزیری، ج۱، ص ۷۲.
- رساله توضیح‌المسائل نه مرجع، راشدی، ص ۷۱ ـ ۷۳.
- توضیح‌المسائل، امام خمینی، ج۱، ص ۸۰ ـ ۸۱.
- العروه الوثقی، الطباطبایی الیزدی، المکتبه العلمیه الاسلامیه، ج۱، ص ۵۵.
- توضیح‌المسائل مراجعه، بنی هاشمی خمینی، مسئله ۱۱۵.
- توضیح‌المسائل، بنی هاشمی خمینی، مسئله ۱۱۶.
- همان، مسئله ۱۲۰.
- الفقه علی المذهب الاربعه، ج۱، ص ۷۶.
- العروه الوثقی، طباطبایی یزدی، ص ۵۵. تحریرالوسیله، امام خمینی، ص ۱۰۲ ـ ۱۰۷.
- توضیح‌المسائل مراجع، بنی هاشمی خمینی، مسئله ۱۳۵ و مسئله ۹۰۰.
- احکام بیماران، پزشکان و خانواده‌ها، حسن قاسمیان، ص ۳۴.
- نجاه‌العباد، امام خمینی، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ص ۷۷.
- همان، ص ۷۷.
- توضیح‌المسائل جامع، سید علی حسینی سیستانی، ج۱، مسئله ۱۴۶.
- العروه الوثقی، ج۱، ص ۷۹، مسئله ۱.