نحوه خواندن نماز باران
نماز، همان ریسمان الهیست که همیشه برای رساندن بنده به معبود، برقرار است، بویژه به هنگام سختی ها و مشکلات. یکی از این اوقات، زمانی است که به قول معروف، آسمان بخیل می شود، بدین معنی که بارانِ رحمت الهی نبارد و چشمه‌ها و چاه ها و قنات‌ها خشک شوند و با کمبود آب، مواجه شویم، در این اوقات، برای بارش باران و نزول رحمت الهی، نماز باران یا نماز استسقاء می‌خوانند و برای رفع مشکل کم آبی، از خداوند متعال، طلب رحمت می نمایند. در این بخش، با نحوه خواندن این نماز آشنا خواهیم شد.
مقدمات لازم برای خواندن نماز استسقاء
بر اساس احادیث و روایات، خشکسالی و عدم بارش باران به مدت طولانی، در یک منطقه، می تواند نشانه و علامتی از خشم و غضب خداوند باشد که کثرت و فراگیر شدن ارتکاب گناه و فساد در یک جامعه، باعث بروز آن می شود. از این رو گفته شده که بهتر است طلب نزول باران از بارگاه خداوند متعال، همراه با توبه و ابراز ندامت و پشیمانی از گناهان و با تضرع و زاری باشد، چرا که قحطی و خشکسالی، بلایی است که رفعِ آن، فقط به اذن و اراده پروردگار عالم، ممکن است زیرا تنها اوست که قادر است با فرستادن ابرهای باران زا، سایه رحمت خویش را بر سر بندگان بگستراند و زمین و ساکنانش را سیراب نماید.
علاوه بر توبه، تضرع و خشوع در محضر خداوند، مقدمات دیگری نیز توصیه شده که در بخش مستحبات نماز باران، به آنها خواهیم پرداخت. ضمناً این نماز، اذان و اقامه ندارد، لیکن مستحب است که مؤذن سه مرتبه ذکر «الصلاه» را بگوید. [۱]
نحوه خواندن نماز باران یا نماز استسقاء
نماز باران مانند نماز عیدین (عید قربان و عید فطر) خوانده می شود، به این صورت که دو رکعت نماز مستحبی به نیت نماز باران خوانده می شود که نُه تکبیر و نُه قنوت دارد، که پنج تکبیر و پنج قنوت در رکعت اول و چهار تکبیر و چهار قنوت در رکعت دوم، ادا می شود، به این ترتیب که؛
در رکعت اول، ابتدا حمد و سوره ای خوانده می شود، سپس تکبیر گفته و قنوت اول را می گیریم و دعای قنوت، که بهتر است دعایی برای بارش باران باشد، را می خوانیم، سپس تکبیر دوم و قنوت دوم و به همین ترتیب تا قنوت پنجم ادا می شود. سپس به رکوع رفته و بعد از آن، سجده ها را ادا کرده و برای رکعت دوم برمی خیزیم. در رکعت دوم نیز همینگونه عمل می کنیم با این تفاوت که در رکعت دوم، چهار تکبیر و چهار قنوت ادا خواهد شد. سپس به رکوع و بعد از آن به سجده رفته و در نهایت، تشهد و سلام را گفته و نماز را به پایان می بریم.
زمان خواندن این نماز
همانطور که گفته شد، این نماز، در هنگام خشکسالی و کم آبی خوانده می شود و گفته شده بهتر است که مانند نماز عید فطر و عید قربان، از زمان طلوع خورشید تا قبل از اذان ظهر خوانده شود، همچنین در مستحبات نماز باران چنین آمده است که؛ مستحب است این نماز را بعد از سه روز متوالی، روزه گرفتن بخوانند، یعنی اینکه امام (جماعت) به مردم بگوید که سه روز روزه بگیرند و بعد از آن، به قصد برپایی نماز باران، به صحرا بروند به نحوی که سه روزِ روزه داری، اولش روز شنبه و آخرش روزِ دوشنبه باشد و یا روز اول چهارشنبه و روز آخر جمعه باشد.
همچنین برای موارد خواندن این نماز، چنین آمده است که:«همانطور که خواندن این نماز، در هنگام کم شدن بارندگی، توصیه شده است، اقامه آن، موقع خشک شدن چشمه‌ها و چاه‌ها و آبِ قنات نیز جایز است.» [۲]
البته، در کل، می توان گفت که خواندن نماز باران زمان خاصی ندارد و در هر ساعت از شبانه روز می‌توان آن را به جای آورد.
دعاهای توصیه شده در قنوت نماز استسقاء
همانطور که قبلاً هم اشاره شد، بهتر است مضمون دعاهایی که در قنوت های نماز باران، خوانده می شوند، مبنی بر طلب باران و نزول رحمت الهی باشد. توصیه شده بهتر است که قبل از دعای هر قنوت، بر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله، صلوات فرستاده شود.[۳]
همچنین خواندن دعای نوزدهم صحیفه سجادیه برای طلب باران، سفارش شده است.
در منابع دینی و فقهی، دعاهایی به منظور طلب باران آمده و مثال هایی از استجابت این دعاها، ذکر شده است، از آن جمله؛ در متون دینی آمده است که، حضرت موسی علیه‌السلام، برای بنی اسرائیل، طلب آب کرد و خداوند متعال در اجابت او، دوازده چشمه را از دل زمین جاری نمود؛ «واذ استسقی موسی لقومه فقلنا اضرب بعصاک الحجر فانفجرت منه اثنتا عشره عینا قد علم کل اناس مشربهم کلوا واشربوا من رزق الله… «و (به یاد آورید) زمانی را که موسی برای قوم خویش، آب طلبید، به او دستور دادیم: «عصای خود را بر آن سنگ مخصوص بزن!» ناگاه دوازده چشمه آب از آن جوشید آن گونه که هر یک (از طوایف دوازده گانه بنی اسرائیل)، چشمه مخصوص خود را می شناختند! (و گفتیم:) «از روزیهای الهی بخورید و بیاشامید! و در زمین فساد نکنید!»[۴]
همچنین نقل است که پیامبر گرامی اسلام صلی‌الله‌علیه، برای امتِ خود طلب باران کرد و پس از آن، باران زیادی هم آمد.[۵] در میان دعاها، دعای مخصوص طلب باران نیز وارد شده است،[۶] بنابراین، نباید از تأثیر دعا و نماز باران، غافل شد چرا که اگر تأثیری نداشتند، پیامبران و امامان معصوم علیهم السلام، هرگز امر به دعای بی تأثیر و بیهوده نمی‌کردند. از جمله این دعاها برای طلب باران، می توان به دعاهای زیر اشاره کرد؛
- دعای نوزدهم صحیفه سجادیه در طلب باران، که مطلع نخست آن چنین است؛ وَ کَانَ مِنْ دُعَائِهِ، عَلَیْهِ السَّلَامُ عِنْدَ الاِسْتِسْقَاءِ بَعْدَ الْجَدْبِ؛ و این دعای آن حضرت است هنگام درخواست باران پس از خشکسالی:«اللَّهُمَّ اسْقِنَا الْغَیْثَ، وَ انْشُرْ عَلَیْنَا رَحْمَتَکَ بِغَیْثِکَ الْمُغْدِقِ مِنَ السَّحَابِ الْمُنْسَاقِ لِنَبَاتِ أَرْضِکَ الْمُونِقِ فِی جَمِیعِ الْافَاقِ …»؛ خدایا! ما را به باران سیراب کن و رحمتت را به باران پُر آب و فراوان بر ما گسترش بخش؛ از ابری که برای گیاه زیبای زمینت در تمام ناحیه‌ها و اطراف سوق داده شده.
- بهترین دعای قنوت در نماز باران، قنوتی است که از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله روایت شده و آن این دعا است: «أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ الَّذِی لا إِلهَ إِلَّا هُوَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ الرَّحْمَنَ الرَّحِیمَ ذَا الْجَلَالِ وَ الْإِکْرَام وَ أَسْأَلُهُ أَنْ یَتُوبَ عَلَى عَبْدٍ ذَلِیلٍ خَاضِعٍ فَقِیرٍ بَائِسٍ مِسْکِینٍ مُسْتَکِینٍ لَا یَمْلِکُ لِنَفْسِهِ نَفْعاً وَ لَا ضَرّاً وَ لَا مَوْتاً وَ لَا حَیَاهً وَ لَا نُشُوراً اللَّهُمَّ مُعْتِقَ الرِّقَابِ وَ رَبَّ الْأَرْبَابِ وَ مُنْشِئَ السَّحَابِ وَ مُنْزِلَ الْقَطْرِ مِنَ السَّمَاءِ إِلَى الْأَرْضِ بَعْدَ مَوْتِهَا فَالِقَ الْحَبِّ وَ النَّوَى وَ مُخْرِجَ النَّبَاتِ وَ جَامِعَ الشَّتَاتِ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اسْقِنَا غَیْثاً مُغِیثاً غَدَقاً مُغْدَوْدِقاً هَنِیئاً مَرِیئاً تُنْبِتُ بِهِ الزَّرْعَ وَ تُدِرُّ بِهِ الضَّرْعَ وَ یُحْیِی بِهِ مِمَّا خَلَقْتَ أَنْعاماً وَ أَناسِیَّ کَثِیراً اللَّهُمَّ اسْقِ عِبَادَکَ وَ بَهَائِمَکَ وَ انْشُرْ رَحْمَتَکَ وَ أَحْیِ بِلَادَکَ الْمَیْتَهَ وَ یَدْعُو بَعْدَ الصَّلَاهِ بِدُعَاءِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ ع عِنْدَ الِاسْتِسْقَاءِ»[۷]
- دعای اول امام رضا علیه السلام هنگام خواندن نماز باران: «اللّهُمَّ یا رَبِّ اَنْتَ عَظَّمْتَ حَقَّنا اَهْلَ الْبَیْتِ، فَتَوَسَّلُوا بِنا کَما اَمَرْتَ وَ اَمَّلُوا فَضْلَکَ وَ رَحْمَتَکَ، وَ تَوَقَّعُوا اِحْسانَکَ وَ نِعْمَتَکَ فَاسْقِهِمْ سَقْیا نافِعا عامّا غَیْرَ رائِثٍ وَ لا ضائِرٍ وَ لْیَکُنْ اِبْتِداءُ مَطَرِهِمْ بَعْدَ انْصِرافِهِمْ مِنْ مَشْهَدِهِمْ هذا اِلی مَنازِلِهِمْ وَ مَقارِّهِمْ.»؛ خداوندا! ای پروردگار من، تو حق ما اهل بیت را بزرگ داشتی لذا (مردم) به ما متوسل شدند همان گونه که تو امر فرمودی و به فضل و رحمتت امید بستند و احسان و نعمتت را انتظار کشیدند پس آنان را سیراب گردان، سیراب کردنی سودمند و فراگیر و بدون درنگ و تأخیر و بی ضرر (و از تو می‌خواهم که) شروع بارش بارانشان پس از برگشتن آنان از این مکان تجمعشان به خانه‌ها و اقامتگاه هایشان باشد.[۸]
- دعای دوم امام رضا علیه السلام هنگام خواندن نماز باران: «اَللّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وَعَلی الِ مُحَمَّدٍ اَللّهُمَّ اسْقِنا غَیْثا مُغیثا مُجَلَّلاً طَبَقا مُطْبَقا جَلَلاً مُونِقا راجِیا غَدَقا مُغْدِقا، طَیِّبا مُبارَکا هاطِلاً مُنْهَطِلاً مُتَهاطِلاً، رَغَدا هَنیئا مَریئا دائِما رَوِیّا سَریعا عامّا مُسْبِلاً نافِعا غَیْرَ ضارٍّ تُحْیی بِهِ الْعِبادَ وَالْبِلادَ وَتُنْبِتُ بِهِ الزَّرْعَ وَالنَّباتَ وَتَجْعَلُ فیهِ بَلاغا لِلْحاضِرِ مِنّا وَالْبادِ اَللّهُمَّ اَنْزِلْ عَلَیْنا مِنْ بَرَکاتِ سَمائِکَ ماءً طَهُورا وَاَنْبِتْ لَنا مِنْ بَرَکاتِ اَرْضِکَ نَباتا مَسْقِیّا وَتُسْقیهِ مِمّا خَلَقْتَ اَنْعاما وَاَناسِیَّ کَثیرا اَللّهُمَّ ارْحَمْنا بِمَشایِخٍ رُکَّعٍ وَصِبْیانٍ رُضَّعٍ وَبَهائِمَ رُتَّعٍ وَشُبّانٍ خُضَّعٍ.»؛ خداوندا بر محمد و بر آل محمد درود و رحمت فرست خداوندا ما را با باران آبیاری فرما، بارانی مدد رسان، فراگیرنده زمین (و) پوشاننده آن (با ابرهای) متراکم و طبقه طبقه عظیم و فراوان، زیبا و فریبنده، امید بخش، لبریز، قطره درشت، پاک، با برکت، فرو ریزنده، پی درپی ریزان، فروبارنده، گسترده، گوارا، خوشگوار، با دوام، سیراب کننده، تند، فراگیر، پیوسته ریزان، سودمند و بدون زیان که بندگان و سرزمین‌ها را به وسیله آن زنده گردانی و کشت و گیاه را به وسیله آن برویانی و آن را مایه کفایت (و یا اتمام حجت) برای شهرنشینان و بادیه نشینان ما بگردانی بارخدایا از برکات آسمانت آبی بسیار پاک و پاک کننده بر ما فرو بار و از برکات زمینت گیاهی سیراب برای ما برویان و (نیز به گونه‌ای که) آن (آب) را به چهارپایان و آدمیان زیادی که آفریدی بنوشانی خداوندا به پاس حرمت پیران رکوع کننده و کودکان شیرخوار و حیوانات چرا کننده و جوانان خاضع و فروتن به ما رحم کن.[۹]
مستحبات نماز باران
برای نزدیک تر شدن به استجابت، بهتر است این نماز را تا حدّ امکان، با آداب کامل به جای آوریم. مستحبّاتی که برای اقامه بهتر این نماز سفارش شده است، از این قرار است:
- خواندن نماز باران بعد از سه روز روزه گرفتن.
- بلند خواندن حمد و سوره.
- خواندن سوره اعلی در رکعت اول و سوره شمس دررکعت دوم.
- به جماعت خواندن این نماز
- خواندن نماز بعد ار توبه و با حالت تضرع و زاری
- زیر آسمان خواندن نماز باران
- بیرون رفتن امام جماعت همراه نمازگزاران به صحرا در حالتی کاملاً فروتنانه مثلاً با پای برهنه
- همراهی مؤذّن ها با مردم
- همراهی پیران و کودکان با مردم
- بردن منبر همراه خود به صحرا
- مانع بیرون رفتن کفار همراه خود شوند.
- امام جماعت و مردم، در نهایت خشوع و خضوع، به صحرا رفته و جای پاکی را برای خواندن نماز، انتخاب کنند.[۱۰]
مستحبات بعد از اقامه نماز استسقاء
بعد از نماز نیز، مستحب است که اعمالی انجام شود، از آن جمله؛
- وقتی نماز به پایان رسید، بهتر است که امام جماعت به منبر رفته، عبای خود را به صورت برعکس یا وارونه بر دوش خود بیاندازد و با صدای بلند، رو به قبله صد بار تکبیر بگوید، سپس رو به مردمِ سمت راست کرده، صد بار ذکر سبحان الله بگوید، سپس رو به مردمِ طرف چپ کرده و صد بار با صدای بلند، لا اله الا الله بگوید و مردم نیز همراه با او، تکرار نمایند.
- سپس، مردم همراه با پیش نماز برای بارش باران دعا کنند و امام جماعت خطبه بخواند. بهتر است که از خطبه هائى که از معصومین علیهم السلام وارد شده را بخواند، مانند خطبه اى که از امیرالمؤمنین علی علیه السلام نقل شده [۱۱] و مطلع نخست آن، چنین است: «اللَّهُمَّ قَدِ انْصَاحَتْ جِبَالُنَا وَ اغْبَرَّتْ أَرْضُنَا وَ هَامَتْ دَوَابُّنَا وَ تَحَیَّرَتْ فِی مَرَابِضِهَا وَ عَجَّتْ عَجِیجَ الثَّکَالَى عَلَى أَوْلَادِهَا وَ مَلَّتِ التَّرَدُّدَ فِی مَرَاتِعِهَا وَ الْحَنِینَ إِلَى مَوَارِدِهَا، اللَّهُمَّ فَارْحَمْ أَنِینَ الْآنَّهِ وَ حَنِینَ الْحَانَّهِ … »، تا آخر و البته بهتر است که دو خطبه خوانده شود، چنانچه در نماز عیدین، دو خطبه خوانده می شود.
نماز باران امام رضا علیه السلام
امام حسن عسکری علیه السلام از قول پدرانش ماجرای نماز باران امام رضا علیه السلام را این گونه روایت می‌کند:
«وقتی که مأمون عباسی، علی بن موسی الرضا را ولیعهد خویش منصوب کرد، مدتی اصلاً باران نبارید و برخی از اطرافیان مأمون، سخنان ناروا و ناصوابی را در بین مردم بازگو کرده و می‌گفتند: از وقتی که علی بن موسی‌الرضا ولیعهد شده است، دیگر آسمان هم باران را از ما دریغ می دارد.
این پچ پچه ها به گوش مأمون نیز رسید و از محضر امام رضا درخواست کرد تا برای بارش باران دعا کند. آن روز جمعه بود و آن حضرت فرمودند که روز دوشنبه، چنین خواهم کرد، چرا که دیشب در عالم خواب، رسول الله و امیر المؤمنین را دیدم و رسول خدا فرمود: روز دوشنبه به صحرا برو و از خداوند متعال برای مردم طلب باران کن و از آنچه که نمی‌دانند، آنها را مطلع ساز تا مگر فضل و مقام تو را دریابند.
روز دوشنبه امام رضا علیه السلام به صحرا رفت و عده زیادی از مردم نیز به همراه ایشان از شهر خارج شدند. امام بر بالای منبر رفته و پس از حمد و ثنای خداوند فرمودند: «بار خدایا! این تو هستی که حقّ ما اهل بیت را بزرگ داشته‌ای. این مردم همانطور که فرمان داده ای، به سوی ما دست توسّل دراز کرده‌اند، در دل آرزوی فضل و رحمت تو را دارند و چشم به راهِ احسان و نعمتِ تو هستند. خداوندا ایشان را از بارانی سودمند که هیچ آسیب و خسارتی در پی نداشته باشد، سیراب فرما و بارش این باران را پس از برگشتن از صحرا و مراجعت به خانه‌هایشان قرار بده!»
در همین هنگام بادی سخت وزیدن گرفت و ابرها در آسمان پدیدار شدند و شروع به غرش و تولید رعد و برق کردند. در این حین، مردم خواستند که خود را به سرپناهی برسانند، ولی امام فرمودند: «بر جای خود بمانید که این ابر برای شما نیست و سهمِ شهر دیگری است.» آن ابرها از بالای سر مردم، عبور کردند و در پسِ آنها، ابرهای دیگری آمدند و امام باز هم فرمودند: «بر جای خودتان بمانید، این ابرها هم برای شما نیست»
ابرها یکی پس از دیگری می‌آمدند و می‌رفتند تا این که ابرهای نوبت یازدهم ظاهر شدند و امام رضا علیه السلام فرمودند: «ای مردم! همانا این ابر را خداوند برای شما فرستاده است. سپاسگزارِ خداوند متعال باشید و اینک، به سوی خانه های خود مراجعت کنید که این ابرها، بر بالای سر شما خواهند بود تا اینکه داخل خانه های خود شوید و بعد از آن بر شما خواهند بارید.»
آنگاه، امام از منبر پایین آمدند و مردم نیز به سمت منزل های خود رفتند و درست بعد از آن، بارانی شدید آمد و تمام صحرا‌ها را پر از آب کرد.[۱۲]
پی نوشت ها
- موسوعه الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیله، ج۱، ص۲۵۷، کتاب الصلاه، القول فی بعض الصلواه المندوبه، منها صلاه الاستسقاء مساله۲
- موسوعه الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیله، ج۱، ص۲۵۸، کتاب الصلاه، القول فی بعض الصلواه المندوبه، منها صلاه الاستسقاء مساله۴
- همان منبع، ص۲۵۶، کتاب الصلاه، القول فی بعض الصلواه المندوبه، منها صلاه الاستسقاء.
- سوره بقره، آیه ۶۰
- کلینی، اصول کافی، کتاب دعا، باب اقبال به دعا، ج ۲، ص ۴۷۴، ح ۵.
- صحیفه سجادیه، امام سجاد علیه السلام، دعای نوزدهم در طلب باران.
- بلد الامین، نماز استسقاء
- صحیفه رضویه، ص ۴۰ تا ۴۳
- همان، ص ۱۶۶-۱۶۷
- تحریر الوسیله، ج۱، ص۲۴۵
- خطبه ۱۱۵ نهج البلاغه یا خطبه اِستِسقاء دعایی در طلب باران است که پس از نماز باران در یکی از خشکسالی‌های کوفه در ایام حکومت امام علی علیه السلام بیان شد.
- بحارالانوار، ج ۴۹، ص ۱۸۰ و عیون اخبار الرضا، ج ۲، ص ۱۷۲