نحوه خواندن نماز جمعه، احکام و فضیلت آن
نماز جمعه، نمازی دو رکعتی است که مسلمانان، هر جمعه، به هنگام ظهر و به جای نماز ظهر برگزار می کنند. این نماز را، نمی توان به صورت فرادی خواند و حتماً باید به صورت جماعت اقامه شود. برای برگزاری نماز جمعه، باید دست‌کم پنج نفر حاضر باشند که یکی از آنها امام جمعه و بقیه مأمومین هستند. موضوع این مقاله، نحوه خواندن نماز جمعه، احکام و فضیلت این نماز است. با ما همراه باشید.
پیش نیازهای لازم برای برگزاری نماز جمعه
برای برگزاری نماز جمعه، مانند سایر نمازها گرفتن وضو واجب است. نماز جمعه معمولاً در مساجد جامع شهرها و روستاها برگزار می شود، اما در شهرهای بزرگتر به دلیل فراوانی و ازدحام جمعیت ممکن است در مصلی یا در فضای آزاد برگزار شود. امام جمعه، باید قبل از شروع نماز، دو خطبه برای نمازگزاران قرائت کند که دعوت به تقوای الهی، جزو مضامینِ آن است.
شروع نماز جمعه با خطبه های نماز جمعه
نمازجمعه با ایراد خطبه اول توسط امام جمعه شروع می‌شود. از آنجایی که خطبه ها، جزئی از نماز جمعه محسوب می شوند، لذا بر همه ی نمازگزاران، لازم است که هر دو خطبه را در سکوت و آرامش گوش دهند. ایرادِ دو خطبه، توسط امام یا خطیبِ جمعه، قبل از اقامه نماز، واجب است. پس از پایانِ خطبه‌ها نماز جمعه شروع می‌شود.
همان گونه که گفته شد، نماز جمعه به جای نماز ظهر خوانده می‌شود، بنابراین، خطبه های نماز جمعه به جای دو رکعتِ اول نماز ظهر و نماز دو رکعتیِ جمعه، به جای دو رکعت بعدیِ نماز ظهر، محسوب می شود. غالباً، خطیب جمعه و امام جمعه یک نفر هستند، اما گاهی پیش می آید که خطیب، شخص دیگری است.
هنگامی که خطیب یا امام جمعه، خطبه‌ها را می‌خواند، بر همه نمازگزاران واجب است که به خطبه‌ها گوش فرا دهند، و سخن گفتن به هنگام ایراد خطبه‌ها، مکروه است، زیرا ممکن است به سبب سخن گفتن، نتواند به درستی به خطبه ها گوش دهد، در این صورت، سکوت بر شرکت کنندگان لازم است. همچنین گفته شده که هنگام ایراد خطبه‌ها، مشغول شدن به کارهایی نظیرِ خواندن نماز مستحبی یا دعا و کتاب و … و همینطور، انجام دادن کارهایی که گوش دادن به خطبه‌ها را مختل می کند، صحیح نیست.
امام جمعه یا خطیب، در اولین خطبه، به ذکر توصیه های دینی و عبادی پرداخته و در خطبه دوم، بسته به وقایع مهمِ روزِ جامعه، به شرح و توصیف و تفسیر مناسبتهای داخلی و خارجی از دیدگاه دین اسلام می‌پردازد. تقسیم و نامگذاری خطبه های نماز جمعه به خطبه دینی و خطبه سیاسی، پس از انقلاب اسلامی ایران، رواج یافته است.
نکته: در صورتی که کسی به خطبه اول یا هر دو خطبه قبل از نماز جمعه نرسد، همچنان، شرکت در نماز جمعه، دارای فضیلت است و جایگزین نماز ظهر می‌شود.
نحوه خواندن نماز جمعه
نماز جمعه دو رکعت است به این صورت که؛
- بعد از نیّت و آغاز نماز و تکبیرهالاحرام، مانند نماز جماعت، مأموم سکوت می کند و امام جمعه حمد و سوره (مستحب است که در رکعت اول، بعد از خواندن سوره حمد، سوره جمعه قرائت شود) را می خواند.
- سپس قنوت گرفته می‌شود و در قنوت، مأموم همراه با امام، دعای قنوت را می خواند.
- بعد از قنوت، رکوع و دو سجده همراه با امام جمعه و سایر مأمومین برگزار می شود. اذکار رکوع و سجود توسط مأمومین گفته می شود.
- بعد از سجود، برخاسته و در رکعت دوم، مأموم سکوت کرده و امام جمعه، حمد و سوره (مستحب است که در رکعت دوم، بعد از خواندن سوره حمد، سوره منافقون قرائت شود) را می خواند.
- سپس، به همراه جماعت، به رکوع رفته و پس از سر برداشتن از رکوع، قنوت گرفته می شود و بعد از قنوت، دیگر، رکوع نیست و مستقیماً به سجده رفته و ادامه نماز، مانند نماز صبح، اقامه می شود.
احکام مربوط به این نماز
نماز جمعه، علاوه بر داشتن شرایط و احکام سایر نمازها، احکام ویژه ای نیز دارد که توجه به آنها ضروری است:
- در مذهب شیعه، نماز جمعه واجب تخییری است و در زمان غیبت امام عصر، واجب نیست بدین معنی که فرد، مخیّر است که به تصمیم خود، در ظهر روز جمعه، نماز واجب ظهرش را بخواند و یا اینکه در نماز جمعه شرکت نماید، ولی در مذهب اهل تسنن، نماز جمعه، واجب عینی است و شرکت در آن، الزامی است.
- صحت نماز جمعه، در گروِ به جماعت خواندن آن است. حدّ نصاب جماعت برای برگزاری نماز جمعه، یک نفر امام و چهار نفر مأموم است.[۱] زیرا بیشتر مراجع شیعه [۲] حضور حداقل پنج نفر را الزامی دانسته اند.، حنفیان، حضور حداقل سه نفر علاوه بر امام جمعه، شافعیان و حنبلیان حضور حداقل چهل نفر و مالکیان، حد نصاب جماعت را، دوازده تن از اهالی شهر دانسته‌اند.[۳]
- در مذهب شیعه، در یک شهر، فقط یک نماز جمعه برگزار می شود و چنانچه در مکان دیگری هم برگزار شود، نمازجمعه متأخّر باطل خواهد بود.[۴] علت این است که نماز جمعه، باید باشکوه برگزار شود و چنانچه در یک شهر یا روستا، در چندین محل، نماز جمعه برگزار شود، تفرقه و پراکندگی میان مسلمانان ایجاد شده و زمینه های ایجاد وحدت از بین خواهد رفت.[۵]
- فاصله بین دو نماز جمعه در میان تشیع، حداقل باید یک فرسخ باشد، امّا در میان اهل سنت، نماز جمعه می تواند در چند محل از یک شهر، برگزار شود.
- نماز جمعه دو قنوت در دو رکعت دارد، قنوت های نماز جمعه نیز، مانند قنوت سایر نمازها مستحب است. یک قنوت در رکعت اول قبل از رکوع و قنوت بعدی در رکعت دوم و بعد از رکوع انجام می شود..
- تمام قواعد و شرایطی که در نماز جماعت باید رعایت شود، در نماز جمعه هم معتبر است.[۶]
- نظافت بدن و ریختن غسل جمعه و پوشیدن لباسهای پاکیزه و نیز استفاده از عطر و مسواک زدن جزء آداب مؤکد نمازجمعه است، که در روایات نیز به آنها سفارش شده است.
نکته: توجه به این نکته ضروری است که در واقع نماز جمعه، به جای نماز ظهر روز جمعه است و پس از خواندن آن، باید نماز عصر که چهار رکعت است، خوانده شود.
نقش و اهمیت نماز جمعه
نماز جمعه، یکی از باشکوهترین اجتماعات عبادی در دین اسلام است زیرا همواره به صورت جماعت برگزار می شود. این نماز و اجتماع نمازگزاران برای برگزاریِ آن به همراهِ اجتماعِ مسلمین برای نماز عیدِ فطر و قربان و نیز اجتماع عظیمِ حج یکی از چهار اجتماع بزرگ اسلامی است.[۷] در عین حال، نماز جمعه، یکی از عرصه های حضور و مشارکت مردم در اجتماع اسلامی است به همین دلیل هم آنرا یکی از جلوه های مردمی بودن حکومت اسلامی دانسته اند.[۸]
به دلیل آمیختگی این نماز با اهداف عالیه ی دین اسلام، از آن با عنوان «نماز عبادی- سیاسی» یاد می‌شود.[۱۹] نماز جمعه به عنوان نمازی روشنگر و آگاه کننده برای تک تکِ آحاد جامعه، و نیز تأمین کننده دانش و آگاهی به همراه ایمان[۱۰] و رسانه‌ای حقیقی، مستقیم، گسترده و پرنفوذ شناخته شده است.
علاوه بر جنبه عبادی نماز جمعه، نقش و اهمیت جنبه‌های سیاسی این نماز به حدی است که خلفای اموی و عباسی با تبدیل آن به یک نماد و مظهر سیاسی و جلوه ی دستگاه خلافتشان، به مرور نقش عبادی آن را به حاشیه برده و تضعیف کرده بودند تا اهداف حکمرانی خود را به پیش ببرند.[۱۱]
نماز جمعه در آیات قرآن
اهمیت نماز جمعه از همینجا پیداست که در قرآن سوره‌ای با این نام «سوره جمعه» و با محوریت دعوت به برپایی نماز جمعه نازل شده است. در این سوره، مؤمنان صراحتاً به ترک امور روزمره و داد و ستد و حضور در نماز جمعه دعوت شده‌اند.آیات ۹ تا ۱۱ سوره جمعه، درباره نماز جمعه و آثار و برکات آن است:
- یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذَا نُودِیَ لِلصَّلَاهِ مِنْ یَوْمِ الْجُمُعَهِ فَاسْعَوْا إِلَىٰ ذِکْرِ اللَّهِ وَذَرُوا الْبَیْعَ ۚ ذَٰلِکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ؛ ای کسانی که ایمان آورده‌اید! هنگامی که برای نماز روز جمعه اذان گفته شود، به سوی ذکر خدا بشتابید و خرید و فروش را رها کنید که این برای شما بهتر است اگر می‌دانستید![۱۲]
- فَإِذَا قُضِیَتِ الصَّلَاهُ فَانْتَشِرُوا فِی الْأَرْضِ وَابْتَغُوا مِنْ فَضْلِ اللَّهِ وَاذْکُرُوا اللَّهَ کَثِیرًا لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ؛ و هنگامی که نماز پایان گرفت (شما آزادید) در زمین پراکنده شوید و از فضل خدا بطلبید، و خدا را بسیار یاد کنید شاید رستگار شوید![۱۳]
- وَإِذَا رَأَوْا تِجَارَهً أَوْ لَهْوًا انْفَضُّوا إِلَیْهَا وَتَرَکُوکَ قَائِمًا ۚ قُلْ مَا عِنْدَ اللَّهِ خَیْرٌ مِنَ اللَّهْوِ وَمِنَ التِّجَارَهِ ۚ وَاللَّهُ خَیْرُ الرَّازِقِینَ؛ هنگامی که آنها تجارت یا سرگرمی و لهوی را ببینند پراکنده می‌شوند و به سوی آن می روند و تو را ایستاده به حال خود رها می‌کنند؛ بگو: آنچه نزد خداست بهتر از لهو و تجارت است، و خداوند بهترین روزی‌دهندگان است.[۱۴]
شأن نزول آیاتِ دعوت به نماز جمعه
در شأن نزولِ این آیات، جابر چنین روایت کرده است که: که گروهی با رسول خدا صلوات الله علیه، برای برگزاری نماز جمعه جمع شده بودند، در این هنگام صدای طبل کاروانِ تجاری که آذوقه و مواد غذایی به همراه داشت، شنیده شد، همه ی حاضران از پی تجارت و صدای لهو طبل، آنجا را ترک کردند به جز هشت یا دوازده نفر. رسول الله فرمود: اگر شما هم می‌رفتید، عذاب خداوند بر امت نازل می‌شد.
نماز جمعه در احادیث و روایات
احادیث فراوانی درباره اهمیت و آثار و برکات نماز جمعه از جانب پیامبر اکرم صلی الله علیه و امامان معصوم علیهم السلام روایت شده که بیانگر میزان اهمیت این فریضه ی عبادی- سیاسی است. از آن جمله است:
- حضرت محمد صلی الله علیه و آله فرمودند: «کسی که ندای اذان نماز جمعه را بشنود، نماز جمعه بر او واجب خواهد شد.»[۱۵]
- حضرت علی علیه السلام می فرمایند: «من برای شش نفر نزد خداوند ضمانت بهشت می نمایم، یکی از آنان کسی است که به سوی نمازجمعه برود، و در راه بمیرد، آنگاه بهشت برای اوست.»[۱۶]
- امام محمد باقر علیه السلام فرمودند: «نماز جمعه سنتی است از پیامبر اسلام، بشارتی است برای مؤمنان و توبیخی است برای منافقان.»[۱۷]
- امام صادق علیه السلام می فرمایند: «وقتی که امام جمعه از خطبه ها فارغ شود تا زمانی که صف های نماز جمعه مرتب گردد، دعا مستجاب می شود. همچنین آخر روز جمعه تا غروب نیز دعا مستجاب خواهد شد.»[۱۸]
- امام محمد باقر علیه السلام فرمودند: «سه چیز موجب رفعت درجات است: وضوی کامل در هوای سرد، انتظار نماز بعد از نماز و رفتن در روز و شب به سوی نماز جماعت و جمعه.»[۱۹]
- امیر المؤمنین علی علیه السلام فرمودند: «کسی که سه هفته متوالی، بدون عذر، نماز جمعه را ترک کند از جمله منافقان به حساب می آید.»[۲۰]
- پیامبر اکرم صلوات الله علیه می فرمایند: «جمعه روزی است که خداوند همگان را در آن جمع کند، پس هیچ مؤمنی نیست که در آن روز به سوی نماز جمعه رود، مگر اینکه خداوند روز قیامت بر او آسان گرفته و دستور می دهد که او را به بهشت ببرند.»[۲۱]
آثار نماز جمعه
مطابق روایات معصومین علیهم السلام، نماز جمعه آثار و برکات بسیاری در پی دارد، چنانچه رسول الله می فرمایند: «هرگاه مؤمنی به سوی نماز جمعه حرکت کند، خداوند دلهره های روز قیامت را برای او کاهش داده و به سوی بهشت راهنمایی اش می کند.»[۲۲] طبیعتاً نمازی با این اندازه از سفارش و توصیه و تأکید از جانب بزرگان دین، می تواند آثار بیشماری در زمینه های فردی و اجتماعی، اخلاقی، سیاسی و … داشته باشد.
آثاری که برای این اجتماع عظیم و باشکوه ذکر شده عبارتند از: رشد و تعالی ابعاد اجتماعی دین اسلام، تقویت وحدت و روح همبستگی میان امت اسلامی، افزایش مودت و الفت در میان مسلمین، آگاهی از مسائل روز در همه ی ابعاد اجتماعی، پرداختن به مشکلات و آسیب های اجتماعی و سیاسی و اقتصادی و …و امکان استفاده از خرد جمعی برای حل آنها و …
البته علاوه براین آثار اجتماعی که نمازجمعه بر روی اعضا و زوایای جامعه اسلامی دارد، تأثیرات فراوانی هم بر روی شخصیت فردی نمازگزاران دارد. همانطور که در روایات و احادیث آمده، بخشش گناهان و استجابت دعا و وعده بهشت و … از آثار فردی نماز جمعه است.
آثار ترک نماز جمعه
همانگونه که برای خواندن و مداومت بر نماز جمعه آثار مثبت ذکر شده، برای ترک آن نیز آثار منفی ذکر شده است. آثار سوءی همچون مهر نهادن بر دل [۲۳]، پریشانی، برداشته شدن برکت از کار، عدم قبولی نماز و زکات و حج، عدم قبولی اعمال نیک و …[۲۴]
حسن ختام
در پایان، برای اقامه کنندگان نماز جمعه دعای ملائک و فرشتگان الهی را برایتان مسئلت داریم. آنگونه که رسول خدا، حضرت محمد صلی الله علیه و آله می فرماید:
«هنگامی که در شب معراج مرا به آسمان ها بردند، زیر عرش خداوند سبحان، هفتاد هزار شهر را نظاره کردم که هر شهری همانند دنیای شما بود، و نیز فرشتگانی که بالهایشان را گسترده بودند و خدای تعالی را تسبیح و تهلیل می کردند و می گفتند: پروردگارا! کسانی را که برای برگزاری نماز جمعه حاضر می شوند، بیامرز، خدایا کسانی را که روز جمعه غسل می کنند، رحمت بفرما.»
پی نوشت ها
- شیخ طوسی، تهذیب الاحکام، ۱۴۰۴ق، ص۱۰۳.
- سید مرتضی، رسائل الشریف المرتضی، قم، ج۱، ص۲۲۲؛ حلی، السرائر، قم، ج۱، ص۲۹۰؛ فاضل هندی، کشف اللثام، تهران، ج۴، ص۲۱۵.
- کاسانی، بدائع الصنائع فی ترتیب الشرائع، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۲۶۶.
- حسینی عاملی، مفتاح الکرامه، قم، ج۲، ص۱۳۰-۱۳۵؛ نجفی، جواهر الکلام، ۱۹۸۱م، ج۱۱، ص۲۴۵.
- «محدوده نماز جمعه». پایگاه حوزه. دریافت شده در ۲۴ تیر ۱۳۸۸.
- «شرایط نماز جمعه». پایگاه اطلاع رسانی آیت الله صافی گلپایگانی. دریافت شده در ۲۴ تیر ۱۳۸۸.
- ورعی، «نهضت احیای نماز جمعه»، ص۵.
- هاشمی رفسنجانی، «ابعاد فقهی، سیاسی و اجتماعی نماز جمعه»، ۵۴.
- همان، ص ۵۵
- آیه الله خامنه‌ای، بیانات در نهمین گردهمایی ائمه جمعه.
- رودگر، «از نماز تا نماد»، ص۴.
- سوره جمعه، آیه ۹، ترجمه مکارم شیرازی
- همان، آیه ۱۰
- همان، آیه ۱۱
- کنزالعمال، ج ۷ ص ۷۲۳
- وسایل الشیعه، ج ۵ ص۱۱
- همان، ج ۶ روایت ۷۶۰۲
- وسایل الشیعه، ج ۵ ص ۴۵
- بحارالانوار، ج ۸۸ ص ۱۰
- مستدرک الوسایل، ج ۲ ص ۶۲۹۱
- من لا یحضره الفقیه، ج ص ۴۲۷
- وسایل الشیعه، ج ۷ روایت ۹۳۹۰
- کنزالعمال، حدیث ۲۱۱۲۳
- وسایل الشیعه، ج ۵ ص ۷