اعمال مخصوص شب و روز عید قربان
عید قُربان یا عید الأضحی روز دهم ماه ذی الحجه، یکی از اعیاد بزرگ اسلامی است. در چنین روزی حضرت ابراهیم علیه السلام، با اطاعت و اعتماد بی چون و چرایش به خداوند متعال، دلیل برتری آدم بر ملک را به کائنات نشان داد. جایی که ابلیس، حاضر به قربانی کردن غرور خود نبود، ابراهیم، علاوه بر نفس خود، جگرگوشه اش را نیز به قربانگاهِ بندگی برد تا جامع صفات و القابی باشد که شایسته ی مقام عبودیت اوست. مسلمانان، هرساله، این روز را جشن می گیرند و بسیاری از آنان، به زیارت خانه ی خدا در مکه رفته و با تأسی از خلیل الله، با اعمالی همچون قربانی کردن و رمی جمرات و … مراسم حج ابراهیمی را به جای می آورند. در منابع دینی، برای شب و روز عید قربان، اعمال ویژه ای ذکر شده است. برای آشنایی بیشتر با این اعمال، همراه ما باشید.
اهمیت عید قربان
در روایات و احادیث امامان معصوم علیهم السلام و کتب فقهی و دینی، چهار روز در تقویم اسلام، به عنوان عید، برای همه ی مسلمانان جهان معرفی شده است: دهم ذی الحجه؛ عید قربان، اول شوال؛ عید سعید فطر، هجدهم ذی الحجه؛ عید غدیر و روز جمعه [۱]
در روایتی از امام صادق علیه السلام چنین نقل شده که ایشان از قول پدرانشان فرمودند:«امیر المؤمنین، علی علیه السلام دوست داشتند چهار شب از سال، خود را فارغ نمایند؛ شب اول رجب، شب نیمه شعبان، شب عید فطر و شب عید قربان» اینطور که به نظر می رسد، فارغ نمودن به معنی فراغت برای عبادت کردن در آن شب ها با زنده نگهداشتن آن ها است.[۲]
آیه الله مرتضی مطهری، با استناد به تجلی مقام اطاعت و تسلیم از جانب حضرت ابراهیم و فرزندش در فرمان ذبح اسماعیل؛ حکمتِ عید نامیدن و بزرگ داشتن روز عید قربان را، تجدید خاطره ی بزرگ توحیدی (توحید فکری و توحید عملی) می داند که از حضرت ابراهیم و فرزندش اسماعیل علیهم السلام به یادگار مانده است.[۳]
اعمال مخصوص شب عید قربان
شب دهم ذی الحجه یکی از لیالى متبرکه و جزءِ آن چهار شبى است که احیاء گرفتن و عبادت در آنها شایسته است و درهاى آسمان در این شب برای بندگان باز است و سنّت است که در آن اعمال و آدابی انجام شود، از آن جمله؛
- احیاء و شب زنده داری؛ احیا شب عید قربان مستحب مؤکد شمرده شده است.[۴]
- زیارت امام حسین علیه السلام؛ غسل و زیارت حضرت سید الشهدا یکی دیگر از اعمال شب عید قربان است.[۵] امام صادق علیه السلام، زیارت امام حسین را در شب عید قربان موجب بخشیده شدن گناهان معرفی می نماید.[۶]
- خواندن دعا؛ در شب عید قربان، خواندن این دعا، سفارش شده است:
«یا دَائِمَ الْفَضْلِ عَلَی الْبَرِیهِ، یا بَاسِطَ الْیدَینِ بِالْعَطِیهِ، یا صَاحِبَ الْمَوَاهِبِ السَّنِیهِ، صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ خَیرِ الْوَرَی سَجِیهً وَ اغْفِرْ لَنَا یا ذَا الْعُلَی فِی هَذِهِ الْعَشِیهِ.» ؛ ای کسی که جود و بخشش تو، نسبت به آفریدگان همیشگی است! ای آنکه دو دست سخاوت خود را برای عطا گشوده ای! ای صاحب عطاهای گرانبها! بر محمّد و خاندان او، نیکو خوترینِ مردمان درود فرست و ما را ای خدای بلندمرتبه، در چنین شبی بیامرز.
اعمال مخصوص روز عید قربان
روز عید قربان، روز پر فضیلتی است که برای بهره مندی مؤمنین از فیوضات آن، اعمال خاصی روایت شده که عبارتند از؛
۱: غسل گرفتن
علامه مجلسی رحمه الله علیه، انجام غسل را در روز عید قربان سنّت مؤکد دانسته و اهمیت آن را تا بدانجا دانسته که بعضی از علما و مراجع دینی آن را واجب دانسته‌اند.[۷] در مورد زمان مناسب برای انجام غسل، گفته شده که بهتر است پیش از خواندن نماز عید قربان انجام شود.[۸]
۲: نماز
نماز عید قربان، مانند سایر نمازهای مستحبی دو رکعت است. [۹] در برخی از منابع دینی، روایاتی از قول ائمه اطهار علیهم السلام، آمده که نماز عید قربان را واجب دانسته است: «صَلاهُ الْعِیْدِینِ فَریضَهٌ» ؛ نماز عیدین (عید فطر و عید قربان) واجب است. [۱۰] با این وجود، فقها و مراجع بزرگ دینی، با استناد به حدیثی از امام محمد باقر علیه السلام، که فرموده است: «لَا صَلَاهَ یَوْمَ الْفِطْرِ وَ الْأَضْحَی إِلَّا مَعَ إِمَام» ؛ نماز عیدین باید همراه با امام باشد.[۱۱]، نماز عیدین را در عصر غیبت امام عصر عجل الله فرجه، واجب نمی‌دانند، بلکه خواندن آن را مستحب مؤکد میدانند.
۳: دعا کردن
در ادامه ی اعمال مخصوص روز عید قربان، سفارش به خواندن دعا شده است. علامه مجلسی علیه الرحمه، خواندن دعای چهل و هشتم صحیفه سجادیه را برای روز عید قربان توصیه کرده اند.[۱۲] فراز اول این دعا، چنین است: «اللَّهُمَّ هَذَا یَوْمٌ مُبَارَکٌ مَیْمُونٌ، وَ الْمُسْلِمُونَ فِیهِ مُجْتَمِعُونَ فِی أَقْطَارِ أَرْضِکَ، یَشْهَدُ السَّائِلُ مِنْهُمْ وَ الطَّالِبُ وَ الرَّاغِبُ وَ الرَّاهِبُ وَ أَنْتَ النَّاظِرُ فِی حَوَائِجِهِمْ، فَأَسْأَلُکَ بِجُودِکَ وَ کَرَمِکَ وَ هَوَانِ مَا سَأَلْتُکَ عَلَیْکَ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ.» ؛ بارالها! امروز، روزی خجسته و مبارک است؛ مسلمانان در این روز در نواحی زمینِ تو گرد هم جمع شده اند؛ حاجتمندانِ ایشان و خواهنده و امیدوار و ترسان، در اجتماعات حاضر می‌شوند و تو نیازهای آنان را ناظری؛ پس به سخاوت و بزرگواری ات و آسان بودن آنچه را که از تقاضایم بر عهدۀ توست، از تو می‌خواهم که بر محمّد و آلش درود فرستی.
همچنین خواندن دعای چهل و ششم صحیفه کامله سجادیه در روز عید قربان، توصیه شده است. فراز اول این دعا، چنین است: «یَا مَنْ یَرْحَمُ مَنْ لَا یَرْحَمُهُ الْعِبَادُ» ؛ ای کسی که رحم می‌کند به کسی که بندگان به او رحم نمی کنند!
دعای پرفضیلت دیگری که خواندن آن در روز عید قربان، سفارش شده، دعای ندبه است. این دعا مشتمل بر عقاید شیعه و تأسف بر غیبت حضرت مهدی عجل الله فرجه است که از قول امام صادق علیه السلام نقل شده و خواندن آن در چهار عید؛ روزهای جمعه، عید فطر، عید قربان و عید غدیر توصیه شده است.[۱۳]
۴: قربانی
قربانی کردن برای خداوند در روز عید قربان، یادگاری است که از حضرت ابراهیم علیه السلام، به جا مانده و برای حاجیان حاضر در موسم حج، واجب است ولی برای سایر مسلمانان باایمان، که می خواهند از برکات این روز بزرگ بهره مند شوند، مستحبّ مؤکد است.
نکته: عده ای از علمای دین، قربانی کردن در این روز را برای کسانی که توانایی کافی دارند، واجب دانسته‌اند.[۱۴]
از قول امام صادق علیه السلام روایت شده که فرموده اند؛هنگام قربانی کردن، مستحب است که این دعا را بخوانید: «وَجَّهْتُ وَجْهِی لِلَّذی فَطَرَ السَّمواتِ وَ الارْضَ، حَنیفاً مُسْلِماً وَ ما أنَا مِنَ الْمُشْرِکینَ، إنَّ صَلاتی وَ نُسُکی وَ مَحْیای وَ مَماتی لِلهِ رَبِّ الْعالَمینَ، لا شَریک لَهُ، وَ بِذلِک أُمِرْتُ وَ أَنَا مِنَ الْمُسْلِمینَ. اَللّهُمَّ مِنْک وَ لَک، بِسْمِ الله وَ اللهُ اَکبَرُ. اَللّهُمَّ تَقَبَّلْ مِنّی»[۱۵]؛ همانا من بااخلاص و باایمان، روى خود را به سوى کسى برگرداندم که به وجود آورنده ی آسمان‌ها و زمین است و من از مشرکان نیستم؛ یقیناً نماز من و سایرعبادات من و زندگى و مرگ من، براى خداوند پروردگار جهانیان است.[که] برای او، شریکى نیست، و بر آن [کار] فرمان داده شده ام، و من از مسلمین هستم. خدایا از تو و برای توست. به نام الله و خداوند بزرگتر است. بارالهل! از من قبول بفرما.
نکته: چنانچه چند نفر در انجام قربانی مستحب، با هم شریک شده اند و قربانی را به نیّت چند نفر انجام می دهند، فقط در قسمت آخر، به جای «اَللّهُمَّ تَقَبَّلْ مِنّی» باید بگویند: «اللَّهُمَّ تَقَبَّلْ مِنّا».
امام صادق علیه السلام، در روایتی درباره حکمت قربانی کردن در روز عید قربان فرمودند: «خداوند متعال، قربانی را برای این قرار داده است که فقرا و نیازمندان از گوشت قربانی سیر شوند و انسان، از نعمت های الهی که از آنها بهره‌مند شده، در اختیار خانواده و همسایگان و مساکین و نیازمندان نیز، قرار بدهد. [۱۶]
پیامبر گرامی اسلام در حجه الوداع، صد شتر جهت قربانی کردن با خود آورده بودند. رسول خدا، حکمت وجوب قربانی را رسیدگی به نیازمندان عنوان کردند تا آنها بتوانند به وسعت از گوشت بخورند و فرمود: گوشت را به آنها بخورانید.[۱۷]
۵: تکبیر گفتن
گفتن این تکبیرات در روز عید قربان توصیه شده است: «اَللهُ اَکبَرُ اَللهُ اَکبَرُ، لا اِلهَ اِلاَّ اللهُ وَ اللهُ اَکبَر اَللهُ اَکبَرُ، و للهِ الْحَمْدُ، اَللهُ اَکبَرُ عَلی ما هَدانا، اَللهُ اَکبَرُ عَلی ما رَزَقَنا مِنْ بَهیمَهِ الانعامِ وَ الْحَمْدُ لِلهِ عَلی ما أبْلانا»[۱۸]
البته تکبیر گفتن برای حاجیانی که در مراسم حج و صحرای منا حضور دارند، با سایر مسلمانان اندکی متفاوت است. حجاج حاضر در مراسم حج، گفتن تکبیرها را بعد از پانزده نوبت نماز از نمازهای واجب روزانه انجام می دهند یعنی از نماز ظهر روز عید قربان، تا نماز صبح روز سیزدهم ذی الحجه؛ اما، کسانی که در موسم حج حضور ندارند، تکبیرها را بعد از ده نوبت از نمازهای واجب روزانه یعنی از نماز ظهر روز عید قربان تا نماز صبح روز دوازدهم ذی الحجه، ادامه می دهند. [۱۹]
تکرار کردن تکبیرهای ذکر شده، بعد از نمازهایی که گفته شد، به اندازه ای که شخص توانایی دارد، مستحب است.[۲۰]
۶: زیارت امام حسین(ع)
یکی دیگر از اعمال مستحب که مسلمانان در روز عید قربان، به انجام آن، سفارش شده اند؛ زیارت سید الشهدا علیه السلام است. در بیان میزان اهمیت و ثوابِ آن، همین بس که امام صادق علیه السلام فرموده اند: «هر که قبر جدم، امام حسین علیه السلام را در یکى از سه شب، زیارت نماید، گناهانش آمرزیده خواهد شد»، راوى می گوید؛ از ایشان سؤال کردم: آن سه شب کدام اند؟ امام فرمودند: «شب عید قربان، شب عید فطر و شب نیمه شعبان».[۲۱]
در روایتی از امام محمد باقرعلیه السلام چنین آمده که: «هر کس در شب عرفه در کربلا باشد و به قصد زیارت امام حسین علیه السلام در روز عید قربان، همان جا بماند و سپس باز گردد، پروردگار یکتا او را از آفات آن سال محافظت مى فرماید».[۲۲]
پی نوشت ها
- شیخ صدوق، الخصال، ۱۳۶۲ش، ج۱، ص۲۶۴.
- المراقبات، دار الاعتصام، ص۳۷۱
- سامانه استاد شهید مطهری
- مجلسی، زاد المعاد، ۱۴۲۳ق، ص۲۰۰.
- همان
- همان
- مجلسی، زاد المعاد، ۱۴۲۳ق، ص۲۰۰
- همان
- کیفیت نماز عید قربان
- استبصار، ج۱، ص۴۴۳
- الکافی، جلد۳، ص ۴۵۹
- زاد المعاد، صفحه ۳۱۹
- قمی، مفاتیح الجنان، ذیل دعای ندبه؛ مجلسی، زاد المعاد، ۱۴۲۳ق، ص۲۰۰
- مجلسی، زاد المعاد، ۱۴۲۳ق، ص۲۰۰
- همان، ص ۲۰۲
- مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۹۷، ص۷۸.
- محمدی ری شهری، حج و عمره در قرآن و حدیث، ۱۳۸۶ش، ص۲۴۸.
- کافی، جلد ۴، صفحه ۵۱۷، حدیث ۴
- الطباطبائی الیزدی، السید محمد کاظم، العروه الوثقى،۱۴۱۷ق، ج۳، ص۳۹۸.
- زاد المعاد، صفحه ۳۲۳
- کامل الزیارات، باب ۷۲، ص۱۸۰، ح ۶.
- همان، باب ۸۸، ص ۲۶۹، ح ۹ و کلیات مفاتیح نوین، ص۴۱۶.
منابع
- قمی، شیخ عباس، مفاتیح الجنان، قم، اسوه.
- علی‌اکبر مهدی‌پور. «با دعای ندبه در پگاه جمعه». مؤسسهٔ فرهنگی موعود. تاریخ وارد شده در |تاریخ بازدید= را بررسی کنید (کمک); پارامتر |پیوند= ناموجود یا خالی (کمک); پارامتر |تاریخ بازیابی= نیاز به وارد کردن |پیوند= دارد (کمک)
- مجلسی، محمدباقر، زادالمعاد، تصحیح و تحقیق علاءالدین اعلمی، بیروت، مؤسسه الاعلمی، چاپ اول، ۱۴۲۳ق.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، بی‌تا.