بخشی از کتاب

امروزه هزینه‌‌های کلانی درباره مطالعات آینده‌‌پژوهی صرف می‌‌شود. این هزینه‌‌ها از آنجا قابل توجیه است که رصد چشم انداز و قله‌‌های فراسو، مسیر و جهت‌‌گیری امروز هر جامعه‌‌ای را تعیین خواهد کرد. بر همین اساس، جوامع به دنبال برنامه‌‌ریزی و مدیریت‌‌اند و راهکارهای رسیدن به افق‌‌های ترسیم شده و چشم انداز آینده را تحلیل و بررسی می‌‌کنند.

نظام سلطه فقط به دنبال آینده‌‌پژوهی و محاسبه آینده و یا آینده‌‌نگری نیست، بلکه چشم‌‌انداز آینده و ترسیم افق فردا، بر آینده‌‌سازی و نه آینده‌‌نگری استوار است؛ یعنی افزون‌‌بر آینده‌‌نگری به دنبال ساخت آینده مطابق دغدغه‌‌ها و هدف‌‌های خویش است.

مکاتب موجود، مدعی سعادتمندی امروز و فردای بشریت‌‌اند. آنان با ارائه نظریاتی مانند نظریه معروف پایان تاریخِ «فرانسیس فوکویاما»[۱]، مدعی‌‌ هستند که بالاتر از لیبرال دموکراسی در اندیشه و تخیل بشر نخواهد آمد. آنها تنها راه امروز و فردا را سکولاریسم و کنار زدن دین از صحنه مدیریت جامعه می‌‌دانند. در این میان، جامعه و فرهنگی که نتواند از امروز و فردای خود با تبیین درست دفاع کند، به سرعت کنار زده و حذف خواهد شد. راه مانایی و پویایی یک فرهنگ و مکتب از سویی، تبیین درست خود و از سوی دیگر، هجمه و رسواسازی و حذف مکاتب دیگر است. مهدویت، به معنی تجسم اسلام و دین مورد رضایت الهی نیز برای معرفی، مانایی و پویایی خود از این قاعده مستثنی نیست؛ بنابراین شناخت و بررسی مبانی، اهداف و کارکردهای این دو مکتب امری لازم و ضروری است.به ویژه اینکه، پیش از این می‌‌پنداشتند سکولاریسم اندیشه و مکتبی برای جدایی دین از سیاست و اجتماع، به حاشیه راندن و فردی کردن و یا حذف آن است؛ ولی هرچه لایه‌‌های زیرین آن بیشتر واکاوی گردید، روشن شد که سکولاریسم فقط دین را از ساحت زندگی حذف نمی‌‌کند یا با آن به جنگ برنمی‌‌خیزد، بلکه خود، آیین و دینی است که با نفی عوالم غیر مادی و ماورایی در تمام شئونات زندگی فردی و اجتماعی انسان راهکار، هدف، جهت و آداب ارائه می‌‌دهد.

اهمیت مساله

ویژگی جهان امروز و به ویژه پس از رنسانس در غرب، به حاشیه رفتن یا حذف دین بود؛ دین استطاعت مدیریت جامعه را از دست داده و تجربه تلخ مسیحیت به اسلام هم سرایت داده شد و به طور کلی دین کنار زده شد، اما در مقابل مهدویت به صراحت سخن از مدیریت دین می‌‌گوید. دوران غیبت، مدیریت به فقها و نائبان امام و با ظهور، مدیریت به امام معصوم و سمبل دین بر می‌‌گردد. تبیین مهدویت و سکولاریسم؛ مقایسه و تحلیل مبانی و اهداف و کارکردهای آن دو بر دو ساحت دوران معاصر و آینده تاثیرگذار است و با آن جایگاه دین و مدیریت جامعه روشن می‌‌گردد.

چنانکه گفتیم با توجه به مطالعات آینده‌‌پژوهی و افق‌‌های ترسیم شده و چشم انداز آینده، زندگی امروز صورت می‌‌پذیرد.

طبیعی است بهترین وقت و بودجه را باید برمطالعات آینده‌‌پژوهی هزینه کرد؛ چرا که آینده، قله امروز است و افق چشم انداز امروز، لذا بایستی به خوبی شناخته شود تا راه کار، راه و ابزار رسیدن به آن مشخص گردد؛ چرا که اگر نقطه مطلوب و چشم انداز و آینده به خوبی ترسیم و تبیین نگردد، ممکن است به جای حرکت به سوی قله و نقطه مطلوب و پیشرفت و رشد، به ورطه دره و انحطاط منجر گردد و به جای آب گوارا، به سراب روی آورد و یا بر اثر عدم شناخت، ابزارها و راه‌‌کارهای حرکت به سوی آینده و هدف مقدور نگردد. باید یادآوری کرد که مباحث آینده‌‌نگری با پیش‌‌گویی‌‌ متفاوت است به ویژه آنکه در وعده الهی به آینده، از آینده عینی و قطعی سخن به میان می‌‌آید نه فقط پیش‌‌گویی یا حدس و گمان.

تبیین مهدویت و مقایسه آن با سکولاریسم به عنوان یکی از مهمترین مکاتب مدعی پیشرفت و توسعه؛ برتری مهدویت را ثابت و مکاتب مدعی را رسوا می‌‌نماید و زمینه فکری و فرهنگی پذیرش حکومت مهدوی را فراهم می‌‌آورد.

مقایسه و بررسی مبانی، اهداف و کارکردهای مهدویت و سکولاریسم یا مکاتب مدعی دیگر، مبنای طراحی الگوی توسعه اسلامی ایرانی و نقشه جامع پیشرفت کشور بر اساس مبانی فکری و انسان شناختی اسلام بدون گرته برداری از فرمول‌‌های غربی است که مورد تأکید نظام جمهوری اسلامی و سفارش امام؟ره؟ و مقام معظم رهبری دامت برکاته است.

همچنین با تبیین مبانی، اهداف و کارکردها؛ اندیشه‌‌ها و رویکرد‌‌های درست از نادرست در حوزه معتقدان به مهدویت نیز تشخیص داده می‌‌شود و سره از ناسره تمییز و جدا می‌‌گردد و تفکرات سکولاریستی برخی با عناوین انجمن حجتیه یا غیر آن ارزیابی می‌‌شود.

دراین‌‌باره، سؤالات مهمی مطرح می‌‌شود از جمله اینکه:

چه رابطه‌‌ای میان مبانی، اهداف و کارکردهای مهدویت و سکولاریسم وجود دارد و دلیل برتری مهدویت چیست؟

مبانی، اهداف و کارکردهای مهدویت چیست؟

مبانی، اهداف و کارکردهای سکولاریسم چیست؟

دلیل برتری مهدویت بر سکولاریسم در مبانی، اهداف و کارکردها چه می‌‌باشد؟

همچنین با تأملی بیشتر در این‌‌باره، سؤالات فرعی‌‌تری هم به‌‌نظر می‌‌رسد مانند اینکه:

1. ۱. انسان از دیدگاه مهدویتو سکولاریسمچگونه تعریف می‌‌شود و چه جایگاهی دارد؟
2. ۲. دو ساحت انسانی عقل و علم در مهدویتو وسکولاریسم دارای چه جایگاهی است؟
3. ۳. چرا سکولاریسمبه اهداف از پیش تعیین شده خود دست نیافت؟
4. ۴. راههای بررسی اهداف هر مکتبی کدام است؟
5. ۵. کارکردهای مثبت و منفی سکولاریسمکدام است؟

اثر پیش رو بر آن بوده است تا به این سؤالات پاسخ دهد و توضیحات کاملی در این‌‌باره باشد.

پیشینه

درباره مقوله‌‌های سکولاریسم و مهدویت به‌‌صورت جداگانه تحقیقات فراوانی صورت گرفته و دستاورد آن کتب و مقالات بسیاری بوده است. گرچه اندیشه موعودگرایی و منجی‌‌خواهی به قدمت تمامی ادیان و مکاتب برمی‌‌گردد و همه به نوعی سخن از موعود و منجی‌‌گرایی داشته‌‌اند اما پیشینه اندیشه مهدویت به قرآن و سخنان پیامبر گرامی اسلام و اهل‌‌بیت برمی‌‌گردد. شیعه و سنی بر مهدی از عترت پیامبر، همنام او و از فرزندان فاطمه که با قیام و ظهور خود دین و سنت پیامبر را زنده می‌‌کند، عدالت را در سراسر جهان حاکم می‌‌کند، متفق‌‌اند. آثار متعددی از شیعه و سنی، حتی قبل از ولادت حضرت مهدی، به‌‌صورت مستقل یا در میان مباحث، به مهدویت پرداخته‌‌اند.[۲]

در میان آثار معاصر نیز؛ موسوعه الامام المهدی شهید سید محمدصدر،[۳] تاریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم اثر دکتر جاسم حسین[۴]، تاریخ عصر غیبت اثر استاد پور سید آقایی[۵] و دانشنامه امام مهدی اثر محمد محمدی ری شهری و… به موضوع مهدویت پرداخته‌‌اند.

درباره سکولاریسم نیز  که از جورج هالی اوک[۶] شروع می‌‌شود. تا آثاری که به لاتین، عربی و فارسی یا زبان‌‌های دیگر به تبیین این موضوع مستقیم یا غیر مستقیم پرداخته‌‌اند،[۷]  گرچه در تبیین و یا نقد سکولاریسم تلاش‌‌های فراوانی کرده‌‌اند اما آنان نیز از کاستی‌‌های آثار مهدویت یعنی عدم تبیین و تحلیل همه جانبه مبانی، اهداف و کارکردها و عدم ورود به حوزه میان رشته‌‌ای مبرّا نیستند.

با این توضیح روشن گردید، در ترابط این دو مقوله یعنی مهدویت و سکولاریسم که موضوع این نگارش است؛ جز صفحات اندکی در برخی آثار که اخیرا به نگارش در آمده؛ نظیر مقاله «رویکردهای جدید کلامی در حکومت مصلح» اثر استاد عبدالحسین خسروپناه و برخی پایان نامه‌‌ها ی در دست اقدام، مطلب خاصی نمی‌‌توان یافت. نقص این آثار نیز عدم بررسی و تحلیل مبانی، اهداف و کارکردهای هر یک و مقایسه و بررسی است.

با اغماض از مطالب گفته شده، برخی از تفاوت‌‌های این اثر با آثار گذشته، به شرح ذیل است:

1. ارائه مباحث تحلیلی و اجتهادی بدون گرته برداری و اقتباس؛
2. طرح و تبیین و آنالیز مبانی، اهداف و کارکردها ی هر دو مقوله به صورت جداگانه همراه با تحلیل و بررسی و سپس مقایسه و بررسی تطبیقی؛
3. تعریف و تحلیل هر دو مکتب و بیان وجوه اشتراک و افتراق با واژها و مقوله‌‌های مشابه؛
4. پیوند اساسی مباحث فلسفی و تئوریک با مباحث کاربردی و مصداقی؛
5. طرح آخرین نظریات اندیشمندان و متفکران در هر دو عرصه مهدویتو سکولاریسمنظیر آیت الله مصباح یزدی، آیت الله جوادی آملی و… و پروفسور امت کندی[۸]، پروفسور جان کین[۹] و آنتونی گیدنز[۱۰] و فرانسیس رابینسون[۱۱] ویورگن هابرماس[۱۲] و… ؛
6. طرح آخرین نظریات متفکران متعصب سکولاریسمکه از دیدگاه‌‌های خود برگشته و نظریات متفاوت ارائه نموده‌‌اند.نظیر پیتر برگر[۱۳]؛
7. معرفی اندیشمندان مطرح شده در نوشتار و جایگاه علمی آنان؛
8. به کارگیری جدیدترین آمار، شواهد و مستندات اخلاقی، اجتماعی، سیاسی در ارزیابی و کارامدی اهداف و کارکردها؛
9. علاوه بر مراجعه به منابع و متون مختلف فارسی، به متون اصلی سه زبان عربی، انگلیسی و فرانسهمراجعه شده و برخی متون به سفارش نگارنده برای اولین بار به فارسی برگردانده شده است. نظیر هراطقات, Scularization,Weber and Islam, Sacred and Secular,The Tangled History of Secularism,. Laïcité et liberté – la ressourcespinoziste,.
10. تبیین و بررسی تاریخچه سکولاریسمبا در نظر گرفتن مباحث تاریخی در غرب و سپس اسلام و ایرانبه همراه بررسی آیات؛
11. تبیین مهدویتبر اساس توجه به دوران ظهور و غیبت توامان برخلاف معمول پژوهش‌‌ها و آثار که به دوران ظهور پرداخته و از دوران غیبت بیشتر غفلت می‌‌گردد؛
12. به کار گیری آیات و روایات فراوان در کنار فراوانی مستندات دیگر؛
13. بررسی و تامل در مطالب معمول اندیشمندان داخلی و خارجی در حوزه مهدویتو سکولار که به صورت مکتوب و شفاهی و یا مصاحبه‌‌ای بوده است؛
14. بررسی تطبیقی واژهای نزدیک به هم نظیر، سکولاریسم، لیبرالیسم،سکولاریزاسیونو… .

نتیجه این که بدلیل عدم وجود یا اندک بودن منابع در ” مهدویت و سکولار”، نگارنده به منابع فارسی، عربی، انگلیسی و فرانسه مراجعه نموده و منابع اصلی را ترجمه کرده و سپس با جرح و تعدیل به استنباط مبانی، اهداف و کارکردهای هریک از دو مقوله پرداخته و در آخر نتایج را با به کارگیری جدیدترین مستندات و شواهد به ارزیابی و مقایسه گذارده است. لذا به حول و قوه الهی می‌‌توان با توجه به مطالب فوق ادعا کرد این اثر ناقابل و خدمت ناچیز در نوع خود کاری نو و منحصر به فرد است و مطالب مختلف آن می‌‌تواند به عنوان مداخل دائره المعارفی قرار گیرد.

روش تحقیق

این رساله به روش مطالعات تطبیقی Comparative Studies (یا رویکرد مقایسه ای) بین مهدویت و سکولاریسم، به معنای استقصای مواضع خلاف و وفاق و تبیین آنهاست. این نوشتار با مراجعه به کتابخانه‌‌های تخصصی، عمومی و الکترونیکی و پایگاه‌‌های اینترنتی و مصاحبه با اساتید و کارشناسان و به صورت توصیفی، تحلیلی، تاریخی ارائه شده است. نتیجه این که روش پژوهش در این نوشتار مطالعات تطبیقی و به صورت کتابخانه‌‌ای و توصیفی تحلیلی است.

واژه‌‌ها و اصطلاحات

مهدویت، مهدی، سکولاریسم، سکولاریزاسیون، مبانی، اهداف، کارکرد، مقایسه؛ مهدویه، المهدی، العلمانیه،انسان، انسان مداری،عقل، عقل بسندگی، علم، علم زدگی…؛

Mahdi Mahdism, Secularism, Secularization, Base,Function ,Humanism ,Rationalsim Scientism, Wisdom,Knowledge, ,Human,

روند بحث

1. این پایان نامه با رویکرد مقایسه‌‌ای و به روش کتابخانه‌‌ای نگاشته شده است.
2. نگاه در این پایان نامه، نقلی، تحلیلی و تاریخی است.
3. سعی شده در جع آوری روایات، منابع امامیه مدنظر قرار گیرد؛ گرچه بیشتر روایات مطرح شده، مورد اتفاق فریقین است.
4. در هر موضوعی سعی شده به مستندات و یا روایت‌‌های به عنوان نمونه ذکر شود و به اندازه توان به برخی موارد دیگر در پاورقی اشاره گردد.
5. تلاش بر این بوده که بر اساس روایات مهدویتمباحث بررسی و مقایسه گردد.
6. در بررسی مطالب به منابع موجود بسنده نشده، به منابع انگلیسی، عربی و فرانسهنیز مراجعه شده و ترجمه گردیده است.
7. سعی شده است،آخرین آمار،مستندات و شواهد و نظرات اندیشمندان معاصر در هر فصل و گفتار مد نظر قرار گیرد.برخی از مطالب هنوز به فارسی منتشر نشده است.
8. با توجه به نو بودن موضوع و نوع نگاه به ویژه در مهدویتمثلا تبیین مبانی، اهداف، کارکردها و یا مبانی بر اساس انسان شناسی و علم و عقل؛ گفت و گو و مصاحبه رکن دیگر مطالعات این پژوهش است.
9. ابزارهای پژوهشی این نوشتار، کتابخانه، نرم افزارهای روایی، تاریخی، کلامی، فلسفی؛ پایگاه‌‌های اینترنتی متعدد به زبان‌‌های مختلف و… بوده است.
10. به دلیل نو بودن موضوع، به حول و قوه الهی، استنباط مهمترین رکن این نوشتار است.

محدودیت‌‌های تحقیق

1. عدم وجود کارشناسان یا پژوهش‌‌های لازم در حوزه‌‌های بین رشته‌‌ای نظیر مهدویتو سکولار؛
2. عدم وجود یا کمی تحقیقات و پژوهش‌‌های تحلیلی و پایه‌‌ای؛
3. عدم وجود نگاه کلاسیک و جامع در هر دو حوزه؛

۴. عدم وجود ترجمه مناسب منابع فرانسه و لاتین و عربی معاصر؛

۵. به روز نبودن متون ترجمه شده و نظرات کارشناسی موجود.

در آغاز می‌‌توان گفت:

تنها مکتب جهان شمول از نظر مبانی، اهداف و کارکردها؛ اسلام تجسم یافته، فرقه ناجیه یا مهدویت است و مدعیان دیگر، جهان شمول و سعادت‌‌آور و اساساً مکتب و برنامه زندگی نیستند یا مانند سکولاریسم در این سه حوزه قابلیت رویارویی با مهدویت را ندارند و در این‌‌باره ناکارآمد هستند. یعنی برخلاف نظریه افرادی همچون فرانسیس فوکویاما مبنی بر برتری نظام لیبرال دموکراسی، مهدویت به عنوان تجسم اسلام ناب در تمام ابعاد سرآمد است. چنانکه بنابر روایات «یکُونُ دُولَتَنا آخِرَ الدّوَل»؛ نهایت بودن دولت مهدوی، فقط پایان زمانی نیست، بلکه به معنی برتری آن است که اندیشه بشر، دولتمردان و نظریه‌‌پردازان بشری به دلیل عدم اشراف بر انسان، نیازها، استعدادها، امروز، دیروز و آینده بی‌‌نهایت او به آن راهی ندارند. به این ترتیب مهدویت در مبانی سه‌‌گانه خود؛ نگاه به انسان، عقل و علم، فراتر از سکولاریسم است و در اهداف و کارکردها نیز ابعاد مختلف او را در نظر می‌‌گیرد. اهداف سکولاریسم ، یا غیر واقعی است یا ناموفق و یا پیامدهای منفی به همراه داشته است، اما در مقابل‌‌، مهدویت اهدافی جامع، واقع‌‌گرایانه و پیامدهای مثبت دارد و کارکردهای آن نیز در حوزه فردی و اجتماعی کارآمد و مثبت است.

نکته دیگر آنکه مهدویت‌‌، فقط اعتقاد و یا وقوع یک اتفاق در آینده نیست، بلکه در واقع مهدویت یا مهدویت‌‌گرایی، مکتبی است که دارای دو عصر غیبت و ظهور است.

[۱]. فرانسیس فوکویاما (Francis Fukuyama) نظریه‌‌پرداز ژاپنی آمریکایی ـ استاد علوم سیاسی دانشگاه استنفورد (۱۹۵۲).

[۲]. نظیر: کتاب سلیم‌‌بن قیس، ابوصادق، سلیم‌‌بن قیس هلالی عامری کوفی (م ۷۶هـ)؛ کتاب الغیبه للحجه، عباس‌‌بن هشام ابوالفضل الناشری (م ۲۲۰هـ)؛  الکافی، محمدبن یعقوب بن اسحاق الکلینی الرازی (م ۴۱۳هـ)؛  کمال‌‌الدین و تمام‌‌النعمه، محمدبن علی‌‌بن حسین‌‌بن بابویه قمی مشهور به شیخ صدوق (۳۰۵ ـ ۳۸۱هـ؛ الغیبه، ابوعبدالله، محمدبن ابراهیم‌‌بن جعفر کاتب نعمانی مشهور به ابن ابی زینب؛ کتاب الغیبه للحجه، شیخ طوسی؛ کتاب الجامع، معمربن راشد ازدی (م ۱۵۱هـ‌‌ ؛ الرساله، محمدبن ادریس شافعی (م۲۰۴هـ)؛ المصنف، صنعانی (م۲۱۱هـ)؛ الفتن، نعیم بن حماد بن معاویه‌‌بن الحارث الخزاعی المروزی (م۲۲۹هـ)؛ المصنف فی الاحادیث و الآثار، ابی‌‌بکر عبدالله‌‌بن محمد بن ابی شیبه الکوفی العبسی (م سال ۲۳۵هـ) و …؛ ر.ک: عرفان محمود، «تاریخ و مناهج التألیف عن القضیه‌‌المهدویه» الفکر الاسلامی، دی۱۳۷۵، شماره۱۶، ص۲۱۹_۲۵۴؛ همو، «محاور التألیف من القضیه المهدویه»، الفکر الاسلامی، اردیبهشت۱۳۷۶، شماره۱۷، ص۱۸۱_ ۲۱۰؛ نوید امن و امان، لطف‌‌الله صافی گلپایگانی، ص۸۰_ ۹۱.

[۳]. سید محمدصدر : سید محمد بن محمدصادق صدر (۱۳۲۲-۱۳۷۷ش) از علمای عراق دارای آثار مختلف در فقه ، اخلاق ، تفسیر و مهدویت ، موسوعه الامام المهدی در ۴ جلد از آثار ارزشمند ایشان است.

[۴]. جاسم حسین:  دکتر جاسم حسین، عراقی، متخصص در تاریخ اسلام و مطالعات اسلامی و خاورمیانه، دکترایش را از دانشگاه ادینبورو انگلستان اخذ کرد.

[۵]. حجت الاسلام و المسلمین سید مسعود پورسید آقایی، استاد دروس سطوح عالیه  حوزه علمیه، و دارای مطالعات تفسیر ، تاریخ و مهدویت  دو کتاب سال چشمه در بستر و تاریخ عصر غیبت از آثار ارزشمند ایشان است.

[۶]. جورج یاکوب هالی‌‌اوک (Jacob Holyoake) ( ۱۸۱۷ – ۱۹۰۶ ) انگلیسی ، وی برای نخستین بار واژه سکولاریسم را در سال ۱۸۴۶ معرفی کرد.

[۷]. نظیر : علم و دین اثر ایان باربور، دائره المعارف دین، ویراسته میرچا الیاده اثر برایان رونالد ویلسون؛  عقل و اعتقاد دینی اثر مایکل پترسون؛ سکولاریزم در مسیحیت و اسلام اثر محمدحسن قدردان قراملکی؛ سکولاریسم و عوامل اجتماعی شکل گیری آن در ایران اثر شمس الله مریجی؛  تحلیل و بررسی سکولاریسم اثر محمدتقی جعفری؛ معنا و مبنای سکولاریسم اثر عبدالکریم سروش؛ کلام جدید اثر عبدالحسین خسروپناه،؛ مسائل جدید کلامی اثر مصطفی ملکیان، مبانی کلامی سکولاریسم اثر جعفر سبحانی؛ مرز میان دین و سیاست اثر مهدی بازرگان؛  از معرفت دینی تا حکومت دینی، اثر علی صفایی حایری؛ آخرین آثاری که منتشر شده نظیر: معنی سکولارکردن در جوامع پست سکولار غرب اثر یورگن هابرماس؛ محدودیت‌‌هاى سکولاریسم اثر جان _ کین؛  تاریخچه پیچیده سکولاریزه شدن، اثر امت کندی؛ نسبت بین دین و دنیا اثر آیت الله جوادی آملی و…

[۸]. امت کندی  Emmet Kennedy(1973-)، استاد دانشگاه جرج واشنگتن، استاد تاریخ اروپا و متخصص در تاریخ تفکر اروپا.

[۹] . جان کین John Keane (1941-)، نظریه پرداز فلسفه سیاسی، استرالیایی.

[۱۰]. آنتونی گیدنز Anthony Giddens (1938-)، جامعه شناس ، نظریه پرداز دارای بیش از ۲۰ کتاب و ۲۰۰ مقاله، مشاور نخست وزیر انگلیس و … .

[۱۱] . فرانسیس رابینسون Francis Robinson (1944-)، تاریخ دان و دارای مطالعات فلسفه تاریخ و مطالعات اسلامی و آسیا ، انگلیسی.

[۱۲]. یورگن هابرماسJürgen Habermas (۱۹۲۹)، فیلسوف، جامعه شناس و نظریه‌‌پرداز اجتماعی، آلمانی.

[۱۳] . Peter L. Berger؛ ( ۱۹۲۹- ۲۰۱۷) ، جامعه‌شناس دارای مطالعات و نظریاتی در  جامعه‌شناسی شناخت، جامعه‌شناسی دین، مطالعات نوسازی. اتریشی‌الاصل آمریکایی، ص۱۶۱.