نحوه خواندن نماز آیات
نماز آیات، یکی از نمازهای واجب است که وجوب آن همیشگی نیست و شرایطی دارد. این نماز، هنگام وقوع برخی حوادث طبیعی مانند زلزله، کسوف و خسوف واجب می‌شود.[۱] از دیگر حوادثی که سبب وجوب نماز آیات می‌شود، رعد و برق و وزش بادهای سرخ و زرد [۲] و هر پدیده ای که موجب ترس بیشتر مردم شود.[۳] در ادامه به نحوه خواندن نماز آیات خواهیم پرداخت. با ما همراه باشید.
دلیل نامگذاری
کلمه آیات، جمع آیه یا آیت به معنی نشانه و علامت است[۴] و در روایتی از رسول خدا، خورشید گرفتگی و ماه گرفتگی جزء نشانه‌های خدا دانسته شده اند.[۵] البته در روایات، از این نماز، با عنوان، صلاه الآیات (نماز آیات) یاد نشده است؛ بلکه نام آن، صلاه الکسوف، ذکر شده است؛[۶] اما در کتاب‌های فقهی، از هردو نام استفاده شده است.[۷]
ظاهراً دلیل نامگذاری نماز آیات، این است که بنده، این پدیده‌ها و حوادث را نشانه ای از قدرت خداوند و سیطره و مالکیت او بر همه امور بداند.[۸] حضرت محمد صلی الله علیه نیز، روزی که فرزندش ابراهیم را از دست داد و هنگامی که در آسمان خورشید گرفتگی رخ داد، خورشید و ماه را دو نشانه از پروردگار که تحت فرمان او هستند، معرفی کرد و فرمود: هروقت، یکی از آن دو گرفت، نماز آیات به جای آورید.[۹]
نحوه خواندن نماز آیات
طبق فتوای مراجع، خواندن نماز آیات، به دو شیوه امکان پذیر است:
روش اول: در این روش، ابتدا برای خواندن دو رکعت نماز آیاتِ واجب، نیت کرده و با تکبیره الاحرام نماز را شروع می کنیم. نماز آیات در هر رکعت پنج رکوع دارد به این صورت که؛ قبل از هر رکوع، یکبار سوره حمد و یک بار هم، سوره دیگری خوانده می‌شود.[۱۰] سپس به رکوع زفته و پس از رکوع، دوباره ایستاده و یکبار سوره حمد و سوره دیگری را می‌خوانیم و مجدداً به رکوع می‌رویم. این روند را تا رکوع پنجم ادامه می‌هیم. بعد از اینکه پنج رکوع را به جای آوردیم، به سجده رفته و رکعت دوم را هم مثل رکعت اول، ادا می کنیم. پس از به جای آوردن سجده‌های رکعت دوم، تشهد و سلام داده و نماز را به پایان می بریم.[۱۱]
روش دوم: مراحل آغازین نماز مانند نیت و تکبیره الاحرام، مانند شیوه اول بوده و تفاوت، فقط در خواندن سوره است. به این ترتیب که در هر رکعت، یک بار سوره حمد خوانده می شود اما، سوره بعدی به پنج قسمت تقسیم شده و هربار یک قسمت را می خوانیم، یعنی قبل از رکوع اول، تمام سوره حمد و یک بخش از سوره دوم خوانده می شود، سپس به رکوع رفته و ذکر رکوع را می گوییم. حال از رکوع برخاسته و قسمت دوم سوره ای که شروع کرده ایم (بدون خواندن سوره حمد) را می خوانیم و دوباره به رکوع رفته و به همین ترتیب ادامه می دهیم تا قبل از رکوع پنجم، سوره تمام شود، سپس رکوع پنجم را به جای آورده و بعد از آن به سجده رفته و پس از به جای آوردن دو سجده برخاسته و رکعت دوم را نیز مانند رکعت اول به جای می آوریم.[۱۲]
مثلاً چنانجه سوره فلق را می خوانیم، قبل از رکوع اول، «بسم الله الرحمن الرحیم، قل اعوذ برب الفلق» گفته می شود و به رکوع می رویم، سپس ایستاده و «من شر ما خلق» را می گوییم، دوباره به رکوع رفته و بعد از رکوع ایستاده و «و من شر غاسق اذا وقب» را می گوییم. دوباره به رکوع رفته و پس از برخاستن « و من شر النفاثات فی العقد» را می گوییم، دوباره به رکوع رفته و پس از برخاستن از رکوع، «و من شر حاسد اذا حسد» را گفته و بعد از آن رکوع پنجم را ادا کرده و ادامه نماز ….
نکته: به فتوای علما و مراجع، می‌توان در یک نماز آیات از هر دو شیوه استفاده کرد، بدین صورت که در یک رکعت، روش اول و در رکعت دیگر، روش دوم را به کار گرفت.[۱۳] کما اینکه سید محمد کاظم طباطبایی یزدی در کتاب عروه الوثقی، نُه صورت برای خواندن نماز آیات فرض کرده است.[۱۴]
مستحبات نماز آیات
طبق نظرات مراجع، نماز آیات نیز مانند سایر نمازهای واجب، مستحباتی دارد، برخی از مستحبات نماز آیات عبارت‌اند از:
- گرفتن قنوت قبل از رفتن به رکوع های دوم، چهارم، ششم، هشتم و دهم.[۱۵]
- مستحباتی که در نمازهای یومیه وارد شده است، در نماز آیات نیز، به جای آوردن آنها مستحب است؛ البته مستحب است که در نماز آیات به جای اذان و اقامه، سه بار ذکر «الصلاه» گفته شود.[۱۶]
- گفتن تکبیر پس از برخاستن از هر رکوع، به جز رکوع پنجم در هر دو رکعت.[۱۷]
- خواندن نماز آیات به صورت جماعت[۱۸]
- با صدای بلند خواندن نماز[۱۹]
- اطاله ی نماز تا زمان باز شدن خورشید و ماه (رفع کسوف یا خسوف)[۲۰]
- قرائت سوره‌های طولانی در نماز آیات[۲۱]
روایاتی درباره طولانی کردن نماز آیات توسط پیامبر اعظم صلوات الله علیه و امیر المؤمنین علی علیه السلام نقل شده است. در یکی از این روایات چنین آمده که امیر المؤمنین، در نماز آیاتی که برای خورشید گرفتگی می خواندند، سوره‌های کهف و انبیاء را در دو رکعتِ نمازشان، پنج بار تکرار کردند.[۲۲]
پیشینه وجوب نماز آیات
نماز آیات برای نخستین بار، در سال دهم هجری قمری بر مسلمانان، واجب شد. روایات و نگاره های تاریخی، حاکی از آنست که؛ وقتی در این سال، ابراهیم فرزندِ پیامبر اعظم صلی الله علیه، از دنیا رفت، به ناگاه خورشید گرفتگی رخ داد. عده ای از مردم، آن خورشید گرفتگی را به دلیل وفات ابراهیم دانستند، اما رسول الله، این دو رخداد را از نشانه‌های قدرت پروردگار دانست که به خواست و فرمان خداوند رخ می دهند، و به مرگ یا حیات هیچ کس، بستگی ندارند.[۲۳] سپس امر کردند که هنگام وقوع پدیده هایی مانند کسوف و خسوف، نماز آیات بخوانند و آنروز، خودِ آن حضرت، همراه با مسلمانان نماز آیات خواندند.[۲۴]
اصل روایت که به منظور رفع شبهه ایراد شده، چنین است؛
حضرت محمد صلی الله فرمودند: «َمَّا کُسِفَتِ الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ آیَتَانِ مِنْ آیَاتِ اللَّهِ لَا یُکْسَفَانِ لِمَوْتِ أَحَدٍ وَ لَا لِحَیَاتِهِ فَإِذَا رَأَیْتُمُوهُمَا فَصَلُّوا»[۲۵]؛ خورشید و ماه به خاطر مردن و یا زنده شدن کسی گرفته نمی شوند، بلکه این دو واقعه نشانه هایی از نشانه های خداوند است. هرگاه این دو واقعه را مشاهده کردید، نماز بگذارید.
احکام نماز آیات
- هر یک از رکوع‌های دهگانه در نماز آیات، جزء ارکان نماز است و چنانچه به صورت عمدی یا سهوی کم یا زیاد شوند، نماز باطل خواهد شد.[۲۶]
- نماز آیات فقط بر ساکنین منطقه‌ای واجب می‌شود که حوادث طبیعیِ مذکور در آنجا به وقوع پیوسته است.[۲۷]
- طبق نظر برخی از مراجع، نماز آیات از زنِ حائض و نُفَساء ساقط است.[۲۸] البته گفته شده که؛ بنا بر احتیاط واجب، لازم است قضای آن را پس از پاک شدن، به جای آورد.[۲۹]
- کسوف و خسوف در صورتی باعث وجوب نماز آیات می‌شوند که با چشم عادی و غیرمسلح دیده شوند. لیکن در صورتی که مقدار گرفتگی، آنقدر کم باشد که فقط با چشم مسلح دیده می‌شود و یا اینکه بسیار زودگذر باشد، نماز آیات واجب نمی شود.[۳۰]
- لازم است که نماز آیات را از آغاز گرفتگی خورشید یا ماه، شروع به خواندن کنیم و بنا بر احتیاط واجب نباید ادای آن را آنقدر به تأخیر بیاندازیم که گرفتگی، رو به باز شدن گذارد.
- پس‌لرزه‌هایی که در پیِ زلزله ی اصلی می آیند، در صورتی که زلزله مستقلی محسوب شوند، باعث وجوب نماز آیات می‌شوند.[۳۱] این حکم درباره لرزش های خفیف زمین نیز صادق است، البته در صورتی که احساس شوند.[۳۲]
- در صورتی که دو یا چند واقعه از حوادث مذکور، در یک زمان رخ دهند، برای هرکدام از آنها، به طور جداگانه نماز آیات واجب می شود.
- چنانچه در حین خواندنِ نماز آیات، شک کنیم که چند رکعت خوانده‌ایم و فکرمان به جایی نرسد، نماز باطل است و باید اعاده شود.
- در صورتی که چند نماز آیات، به سبب وقوع رخدادهای طبیعی واجب شده باشد، بنا بر احتیاط واجب، لازم است که در هنگام نیت، مشخص شود، نماز آیاتی که می‌خواند، به نیت کدام واقعه بوده است.[۳۳]
- اعمالی که در نمازهای یومیه واجب و مستحب شمرده شده است، در نماز آیات نیز، چنین است و هر آنچه که موجب باطل شدن نمازهای یومیه می شود، نماز آیات را نیز باطل می کند.
محدوده زمانی خواندن این نماز
نماز آیاتی که در هنگام کسوف یا خسوف واجب می شود، از زمان آغاز فرایند گرفتگی قرص ماه یا خورشید، تا زمان شروع بازشدنِ گرفتگی، باید به نیت ادا خوانده شود، ولی اگر پس از پایان فرایند کسوف یا خسوف خوانده شود، باید به نیت قضای نماز آیات خوانده شود. یقیناً به مانند نمازهای واجب یومیه، فضیلت و ثوابِ نماز اول وقت بسیار بیشتر است. (نظر مراجع در مورد زمان ادا و قضای نماز آیات، متفاوت است بنابراین، سزاوار است یا در هنگام آغاز گرفتگی، خواندن نماز را شروع کنیم و یا برای اطمینان، به رساله مرجع تقلید خود مراجعه نماییم.
در مورد سایر پدیده هایی که باعث وجوب نماز آیات می شوند؛ مانند زلزله و صاعقه و… هر زمان که خوانده شود، به نیت اداء بوده و قضا ندارد. هرچند که بهتر است در اولین فرصتِ به دست آمده خوانده شود.
نماز آیات در چه مواردی واجب می شود؟
نماز آیات در مواردی همچون خورشید گرفتگی، ماه گرفتگی و زلزله واجب خواهد شد. همینطور در مواردی مانند رعد و برق، وزش بادهای سیاه و سرخ و زرد و در کل حوادث طبیعی آسمانی، فرو رفتن زمین و ریزش کوه و … و حوادث طبیعی زمینی که موجب ترسِ بیشتر مردم شود، خواندن نماز آیات بر افراد مکلف واجب خواهد شد. ریزش کوه و سیل های ویرانگر که موجب وحشت عموم مردم شوند، نماز آیات را برای اهالی آن منطقه واجب می‌کند.
پاسخ به چند پرسش درباره نماز آیات [۳۴]
سؤال ۱: آیا در نماز آیات، می توان در یک رکعت، ۲سوره را به ۵قسمت تفسیم کرد؟(مثلاً سوره توحید را به ۲قسمت و سوره ناس را به ۳ قسمت)
پاسخ: تقسیم دو سوره به پنج قسمت در یک رکعت از نماز آیات جایز نیست. البته چنانچه پس از اتمام سوره اول، مجدداً سوره حمد را بخواند و سوره دوم را قبل از رکوع پنجم کامل کند، صحیح است.
سؤال ۲: چنانچه کسی نمازهای آیاتی را که قبلاً خوانده، کمی اشتباه خوانده باشد، حال تکلیفش چیست؟ آیا صحیح هستند یا نه؟ مثلاً اگر در سوره توحید، بسم الله الرحمن الرحیم را یک آیه حساب کرده و یا از روی غفلت «لم یلد» را یک آیه و «ولم یولد» را به عنوان یک آیه خوانده و بعد از هرکدام به رکوع رفته است، تکلیف چیست؟
پاسخ: احتیاطاً نماز را اعاده کند.
سؤال ۳: آیا در نیت این نماز ، حتماً باید عامل نماز مشخص شود؟
پاسخ: لازم نیست تعیین شود نمازى که خوانده می شود براى کدام یک از این حوادث و پدیده ها است، همین قدر که نیّت آنچه بر او واجب است بکند، کافى است.
پی نوشت ها
- علامه حلی، تبصره المتعلمین، ۱۴۱۱ق، ص۴۸؛ نجفی، مجمع الرسائل (المحشَّی)، ۱۳۷۳ش، ص۴۱۰.
- همان منبع
- امام خمینی، تحریرالوسیله، مؤسسه مطبوعات دارالعلم، ج۱، ص۱۹۱.
- فراهیدی، العین، ۱۴۱۰ق، ج۸، ص۴۴۱(ذیل واژه ایا).
- برقی، المحاسن، ۱۳۷۱ق، ج۲، ص۳۱۳، ح۳۱.
- برای نمونه، نگاه کنید به کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۳، ص۲۸۸؛ شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۴۳۴؛ شیخ طوسی، تهذیب‌الاحکام، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۱۷۱.
- برای نمونه، نگاه کنید به علامه حلی، تبصرهالمتعلمین، ۱۴۱۱ق، ص۴۸؛ نجفی، جواهرالکلام، ۱۴۰۴ق، ج۵، ص۴۸؛ فیض کاشانی، مفاتیح‌الشرایع، کتابخانه آیت‌الله مرعشی، ج۱، ص۱۳۷؛ طباطبایی، ریاض‌المسائل، ۱۴۱۸ق، ج۳، ۱۹۳.
- اکبری، نگاهی به فلسفه احکام، ۱۳۹۰، ص۶۷.
- مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۲۲، ص۱۵۵۷ سبحانی، جعفر، فروغ ابدیت، ج۱، ص۵۲
- علامه حلی، نهایه الاحکام، ۱۴۱۹ق، ج۲، ص۷۱.
- همان، ص۷۲.
- همان، ص ۷۲-۷۱
- بنی‌هاشمی خمینی، توضیح المسائل مراجع، ۱۳۹۲ش، ج۱، ص۱۰۳۶، م۱۵۰۹.
- طباطبایی یزدی، العروه الوثقى، ۱۴۲۰ق، ج۲، ص۴۷.
- بنی‌هاشمی خمینی، توضیح المسائل مراجع، ۱۳۹۲ش، ج۱، ص۱۰۳۷، م۱۵۱۲.
- همان، ص۱۰۳۶، م۱۵۱۰.
- علامه حلی، تبصره المتعلمین، ۱۴۱۱ق، ص۴۸.
- همان منبع
- امام خیمنی، تحریرالوسیله، مؤسسه مطبوعات دارالعلم، ج۱، ص۱۹۴.
- یزدی، محمد کاظم، عروه الوثقی، ج۲۷ ص۲۱۷.
- علامه حلی، تبصره المتعلمین، ۱۴۱۱ق، ص۴۸.
- حرعاملی، وسائل الشیعه، ج۷، ص۴۹۹.
- بلاذری، انساب الاشراف، ۱۹۵۹م، ج۱، ص۴۵۲.
- برقی، المحاسن، ۱۳۷۱ق، ج۲، ص۳۱۳، ح۳۱؛ حرعاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۱۶ق، ج۷، ص۴۸۵.
- علامه حلی، نهج الحق و کشف الصدق، لبنان، بیروت، انتشارات دار الکتاب اللبنانی، سال ۱۹۸۲ م، چاپ اول، ص ۴۵۱.
- طباطبایی یزدی، العروه الوثقی، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۷۲۸.
- همان، ص ۷۳۱
- طباطبایی یزدی، العروه الوثقی، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۷۳۱؛ امام خمینی، نجاه العباد، ۱۴۲۲ق، ص۱۱۹.
- بنی‌هاشمی خمینی، توضیح المسائل مراجع، ۱۳۹۲ش، ج۱، ص۱۰۳۴-۱۰۳۵، م۱۵۰۶.
- امام خمینی، نجاه العباد، ۱۴۲۲ق، ج۱، ص۱۰۹
- خامنه‌ای، اجوبه الاستفتائات، ۱۴۲۰ق، ج۱، ص۲۱۴، م۷۱۴.
- همان، م۷۱۵.
- بنی‌هاشمی خمینی، توضیح المسائل مراجع، ۱۳۹۲ش، ج۱، ص۱۰۲۸-۱۰۲۷، م۱۴۹۳.
- دفتر مرجع عالیقدر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی، مرکز پاسخگویی به احکام شرعی و مسائل فقهی