بخشی از کتاب

یکی از شیوه‌های قرآن، آوردن مثال است و این خود دلیلی بر تأثیر زیاد این روش در تفهیم و انتقال معارف الهی به مردم است. از جمله مثالهای قرآنی، تشبیه حق به آب و باطل به کف روی آب[۱]، حق به شجره طیبه و باطل به شجره خبیثه[۲]، کارهای کافران به خاکستری در برابر تندباد[۳]، کارهای آنان به سراب[۴]، بتها و طاغوتها به خانه عنکبوت[۵]، دانشمند بی‌عمل به الاغی که کتاب حمل می‌کند[۶] و تشبیه غیبت کردن به خوردن گوشت برادری که مرده است.[۷]

خداوند، پیامبرش را نیز مأمور کرده تا از تمثیل استفاده کند و در این‌باره می‌فرماید: «وَاضْرِبْ لَهُم مَّثَلَ الْحَیَاهِ الدُّنْیَا…».[۸]

در سخنان ائمه: نیز بارها به استفاده از تمثیل سفارش شده است. همچنین امّ الائمه، حضرت صدّیقه شهیده، فاطمه زهرا۳ نیز در مسجد مدینه در خطبه‌ای علیه حاکمان وقت، این آیه شریفه[۹] را تلاوت کرد و فرمود: مثال شما به خاطر پیمان‌شکنی نسبت به بیعتی که در غدیرخم با علی۷ داشتید، مثال همان زنی است که می‌بافت و سپس بافته‌های خود را پنبه می‏کرد.[۱۰]

تمثیل، از ساده ترین، فطری‌ترین و عمومی‌ترین شیوه‌های انتقال مطلب است که مسائل معقول را محسوس و بدین‌وسیله راه را نزدیک و عمومی می‌کند. در مثال زدن، تذکر، تفهیم، تعلیم، بیان و پرده‌برداری از حقایق والا وجود‌ دارد که می‌توان آن را با زبان ساده بیان کرد.

تمثیل صورتی از اندیشیدن و شکلی از سخن گفتن است که در آن به همانندی میان دو چیز توجه می‌شود. درتمثیل می‌کوشیم ویژگی‌ها و احکام یک شیء شناخته شده یا مأنوس را به شیء ناشناخته یا نامأنوسی نسبت دهیم و به این وسیله آن را بشناسیم یا مأنوس کنیم.

از آنجایی‌که انسان با محسوسات انس بیشتری دارد، تمثیل به راحتی معارف عمیق و دقیق را در اختیار انسان قرار می‌دهد و یکی از ابزارها و شیوه‌های بیان و از روشهای تبلیغ پیامبران به شمار می‌آید و درکتابهای آسمانی هم تمثیلات فروانی دیده می‌شود. در قرآن کریم نیز تمثیلات فراوانی بیان شده، مخاطب مثال‌ها را متفکران و عاقلان شمرده و همواره آوردن مثل را وسیله‌ای برای تفکر و تعقل دانسته است: «وَ تِلْکَ الاْمْثَـلُ نَضْرِبُهَا لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ یَتَفَکَّرُونَ; و آن مثل‌ها را برای مردم می زنیم شاید که تفکر کنند.»[۱۱]

در فلسفه به کارگیری مثل‌ها می‌خوانیم: « وَلَقَدْ صَرَّفْنَا لِلنَّاسِ فِی هَـذَا الْقُرْآنِ مِن کُلِّ مَثَلٍ فَأَبَی أَکْثَرُ النَّاسِ إِلَّا کُفُورًا: و همانا ما در این قرآن برای مردم هرگونه مثال(و بیان روشن) آوردیم(تا مگر هدایت شوند) لیکن اکثر مردم به جز کفر و عناد از هر چیز امتناع کردند. »[۱۲]

نزدیک به همین مضمون در سوره کهف آیه ۵۴ و سوره روم آیه ۵۸ نیز تکرار شده است. قرآن فلسفه طرح مثال‌ها را تذکر و تنبیه مخاطبین برشمرده است.^[۱۳] در قرآن کریم بیش از چهل آیه با لفظ مثل آمده که افزون بر آن آیاتی که در آن از عنصر تشبیه استفاده شده، بسیار بیشتر است.

امام علی۷ نیز در تأکید بر این مسأله چنین می فرمایند:

اوصیکُمْ عِباد اللّه بتقوی اللّه الَّذی ضَرَب الأمثال؛ سفارش می‌کنم شما را ای بندگان خدا به تقوای پروردگاری که برای بیدرای شما مثل‌های پندآموز آورده است.‌[۱۴]

بسیاری از حقایق دینی در قالب تشبیه و تمثیل به کار رفته و فراتر آنکه خداوند آشکارا در قرآن مجید می‌فرماید:

إِنَّ اللَّـهَ لَا یَسْتَحْیِی أَن یَضْرِبَ مَثَلًا مَّا بَعُوضَهً فَمَا فَوْقَهَا؛ خدا را باک از آن نیست که به پشه و چیزی بزرگتر از آن مثل زند.[۱۵]

این تمثیلات از دیرباز مورد توجه بوده است و تا کنون هم کتابهایی در این‌باره به زیور طبع آراسته شده است که به برخی از آنان اشاره می‌کنیم:

1. امثال القرآن؛ جنیدبن محمد قواریری(متوفای ۲۹۸).
2. امثال القرآن؛ ابراهیم‌بن محمدبن عرفه(معروف به ابن‌نفطویه)(متوفای ۳۲۳).
3. الدره الفاخره فی الامثال السائره: حمزه‌بن حسن اصفهانی(متوفای ۳۵۱).
4. امثال القرآن؛ محقق شیعی محمدبن احمدبن جنید اسکافی(متوفای ۳۸۱).
5. امثال القرآن؛ شیخ ابوعبدالرحمن محمدبن حسین سلمی نیسابوری(متوفای ۴۱۲).
6. الامثال القرآنیه؛ ابوالحسن علی‌بن محمد ماوردی شافعی(متوفای ۴۵۰).
7. امثال القرآن؛ شیخ شمس الدین محمدبن قیم الجوزیه(متوفای ۷۵۱).
8. روضه الامثال؛ فقیه بزرگوار احمدبن عبدالله الکوزکنانی(متوفای ۱۳۲۷).
9. الصوره الغنیه فی المثل القرآنی؛ دکتر محمد حسین علی صغیر.
10. امثال قرآن به زبان فارسی؛ علی اصغر حکمت.
11. تفسیر امثال القرآن؛ دکتر اسماعیل اسماعیلی.
12. الامثال فی القرآن الکریم؛ آیت الله جعفر سبحانی.
13. تمثیلات تفسیر نور؛ محسن قرائتی.

بنابراین یکی از شیوه‌های بیان معارف دینی، عرفانی و اخلاقی بهره‌گیری از ابزار زبان تمثیل و تشبیه است. این معبر و مسیر، راه را برای سایر اسوگان و زبدگان دینی هموار می‌کند تا برای بیان مقاصد معنوی و بلند از تمثیل و تشبیه بهره گیرند.

[۱]. رعد(۱۳)، ‌۱۷. درباره این مثال برنامه‌ای در تلویزیون با عنوان «حقّ و باطل در قرآن» داشتم که هفت وجه زیبای این تمثیل را بیان نمودم. برای استفاده بیشتر به سایت درس‌هایی از قرآن مراجعه شود.

[۲]. ابراهیم(۱۴)، ۲۶.

[۳]. همان، ۱۸.

[۴]. نور(۲۴)، ۳۹.

[۵]. عنکبوت(۲۹)، ۴۱.

[۶]. جمعه(۶۲)، ۵.

[۷]. حجرات(۴۹)، ۱۲.

[۸]. کهف(۱۸)، ۴۵.

[۹]. نحل(۱۶)، ۹۲.

[۱۰]. به نقل از تفسیر فرقان ذیل‌ آیه شریفه.

[۱۱]. حشر(۵۹)، ۲۱.

[۱۲]. اسراء(۱۷)، ۸۹.

[۱۳]. زمر(۳۱)، ۲۷.

[۱۴]. نهج البلاغه، خطبه ۸۳.

[۱۵]. بقره(۲)، ‌۲۶.